مفاوضات عبدالبهاء
النّور الابهى فى مفاوضات عبدالبهاء
گفتگو بر سر ناهار
باهتمام کليفورد بارنى آمريکانيّه جمع آورى و نشر گرديد. در مطبعه بريل در شهر ليدن از ممالک هلاند بطبع رسيد. سنۀ ۱۹۰۸ م.
مقدّمه ناشر کتاب
بسمه تعالى
حمد و سپاس خداوندى را سزاست که از کمال عنايت خود انسان را به پيرايه عقل بياراست و بدان وسيله او را باکتشاف اسرار کاينات و معرفت رموز اسماء و صفات خود هدايت فرمود و مشيّت ازليّه اش بر آن قرار گرفت که درين دور اعلى که مظهر شروق نور ابهى است شرق و غرب به رابطه محبّه الله مرتبط گردد و اختلافات مذهبى و دينى و امتيازات قومى و وطنى مرتفع شود و سطح ارض عامّه نوع بشر را يک وطن مشترک گردد.
بلى درين يوم بديع کلّ عباد الله اوراق يک غصن اند و قطرات يک بحر. منّت بى پايان خداى را نيز که اين کمينه بى مقدار را با قلّت سرمايه طاعت و عدم شايستگي و لياقت بفيض ملاقات حضرت عبدالبهاء روحى لتراب اقدامه الفداء موفّق گردانيد و از دست فيّاض آن ساقى ازل کأس معانى نوشانيد.
پس از آنکه اين کمينه چندين مرتبه بزيارت ارض مقصود تشرّف جست و به منتهاى آمال و امانى خود نايل آمد شوق درک حقايق روحانى و اغتراف از آن بحر بيکران معانى سراپاى دل او را فرو گرفت.
پاره اى سؤالات در خصوص امر ابهى و ساير مسائل الهيّه از آن حضرت نمود و ايشان با نهايت رأفت و عاطفت با وجود مشاغل دائمه يوميّه که آنى از آن راحت نبودند جواب جميع سؤالات او را در خور فهم وى بيان فرمودند. و به ملاحظۀ اينکه اين کمينه تواند پس از آن بفراغت و فرصت در آن مسائل غامضه تأمّل نمايد يک نفر کاتب تند نويس معيّن گرديد که بيانات حضرت عبدالبهاء را در حين تکلّم بقيد کتابت در مى آورد. چون اين کمينه را از معرفت زبان پارسى نصيب وافى نبود و ازخوض در عباب مسائل معضله الهيّه حظّى کافى نه ، حضرت عبدالبهاء روحى له الفداء غالب اوقات مجبور شده اند که عين يک مطلب را در مواضع متعدّده تکرار نمايند و همان استعارات و تشبيهات را که در يک موضوع معيّن بکار برده اند در بسيارى از موضوعات ديگر استعمال نمايند و با آنکه چنين حقايق عاليه را انشاء عالى در خور است عبارات خود را در کمال بساطت و سادگى بيان نمايند.
بارى پس از چندى مجموعه وجيزه اى از آن سؤال و جوابها فراهم گرديد و اين کمينه همواره از تأمّل در حقايق باهره آن متمتّع مى گشت. پس چنان بخاطر وى رسيد که ساير تشنگان زلال معرفت را نيز از اين آب حيات جاودانى بى بهره نگذارد و کلّ نفوس را از احباب و اغيار و اقاصى و ادانى از مندرجات حقايق آيات آن منبع فيض سرمدى مستفيض گرداند. لهذا از حضرت عبدالبهاء رخصت خواست که آن سؤال و جوابها را بهيأت کتابى طبع و نشر سازد و فائدۀ آنرا بعموم ناس برساند.
پس از تحصيل اجازه به ترتيب و نظم آن فصول مشغول گرديد و آن بيانات را که مانند لآلى منثور بى نظام در گوشه اى افتاده بود درسلک نظم و ترتيبى که بنظر قاصر او مناسب تر و لايق تر مى نمود منخرط گردانيد و بطبع و نشر آن اقدام نمود و ارباب فضل و معرفت را گنجى شايگان برايگان ارمغان آورد. و اميدوار است که بوسيله اين كتاب امر اقدس ابهى که اليوم جميع آفاق را منوّر ساخته و
وجهه عالم را دگرگون نموده گوشزد کافّه نفوس گردد و صيت عالمگير آن بمسامع دور و نزديک برسد و السّلام،
کليفورد بارنى امريکانيّه
پاريس ١٦ ژانويه ١٩٠٨
١١ ذى الحجّه ١٣٢٥
قسم اوّل
مقالات در تأثير انبيا در ترقّى و تربيت نوع انسانى (گفتگو در سر ناهار)
فصل اول: طبيعت در تحت قانون عموميست
هُوَ الله
طبيعت کيفيّتى است و يا حقيقتى است که بظاهر حيات و ممات و بعبارةٍ اخرى ترکيب و تحليل کافّه اشياء راجع باوست.
و اين طبيعت در تحت انتظامات صحيحه و قوانين متينه و ترتيبات کامله و هندسه بالغه است که ابداً از او تجاوز نميکند بدرجه اى که اگر بنظردقيق و بصر حديد ملاحظه کنى ذرّات غير مرئيّه از کائنات تا اعظم کرات جسيمه عالمِ وجود مثل کره شمس و يا سائر نجوم عظيمه و اجسام نورانيّه چه از جهت ترتيب و چه از جهت ترکيب و خواه از جهت هيأت و خواه از جهت حرکت در نهايت درجه انتظام است.
و مى بينى که جميع در تحت يک قانون کلّى است که ابداً از او تجاوز نميکند و چون بخود طبيعت نظر ميکنى مى بينى که استشعار و اراده ندارد. مثلاً آتش طبيعتش سوختن است بدون اراده و شعور ميسوزاند و آب در طبيعتش جريانست و بدون اراده و شعور جارى ميشود و آفتاب در طبيعتش ضياست و بدون اراده و شعور ميتابد و بخار در طبيعتش صعود است و بدون اراده و شعور صعود مينمايد.
پس معلوم شد که جميع کائنات حرکات طبيعيشان حرکات مجبوره است و هيچ يک متحرّک باراده نيست مگر حيوان و بالأخصّ انسان.
و انسان مقاومت و مخالفت طبيعت تواند زيرا کشف طبايع اشياء را کرده و بواسطه کشف طبايع اشياء بر نفس طبيعت حکم ميکند و اين همه صنايع را که اختراع کرده بسبب کشف طبايع اشياست. مثلاً تلغراف اختراع کرده که بشرق و غرب کار ميکند پس معلوم شد که انسان بر طبيعت حاکم است.
حال چنين انتظامى و چنين ترتيبى و چنين قواعدى که در وجود مشاهده ميکنى ميشود گفت که اين از تأثيرات طبيعت است با وجود اين که شعور ندارد و ادراک هم ندارد؟ پس معلوم شد که اين طبيعتى که ادراک و شعور ندارد او در قبضه حقّ قدير است که او مدبّر عالم طبيعت است بهر نوعى که ميخواهد از طبيعت ظاهر ميکند.
از جمله امورى که در عالم وجود حادث ميشود و از مقتضيات طبيعت است گويند وجود انسانيست در اينصورت انسان فرع است و طبيعت اصل. ميشود که اراده و شعور و کمالاتى در فرع باشد و در اصل نه؟ پس معلوم شد که طبيعت من حيث ذاته در قبضۀ قدرت حقّ است و آن حىّ قديراست که طبيعت را در تحت نظامات و قوانين حقيقى گرفته و حاکم بر اوست.
تمرینات
۱. این کتاب به اهتمام چه کسی و در چه سالی نشر شده؟
۲. تعریف طبیعت چیست؟
۳. آیا طبیعت قادر است از قانون کلی تجاوز نماید؟
۴. آیا طبیعت استشعار و اراده دارد؟ مثال بزنید.
۵. کامل کنید: ….. در تحت انتظامات صحیحه و …… متینه و ترتیبات کامله و هندسه …. است.
۶. کدامیک از کائنات حرکاتشان حرکات مجبوره است؟ مثال بزنید؟
۷. کدامیک از کائنات حرکاتشان بالاجبار نیست؟
۸. انسان مقاومت و مخالفت طبیعت تواند زیرا ……… …... اشیاء را کرده و بواسطه کشف طبایع اشیاء بر نفس طبیعت …… میکند.
۹. آیا ممکن است انسان در عالم وجود حادث باشد، به عبارتی دیگر طبیعت اصل باشد و انسان فرع؟ چرا؟
فصل دوم: دلائل و براهين الوهيّت
و از جمله دلائل و براهين الوهيّت آنکه انسان خود را خلق ننموده بلکه خالق و مصوّر ديگرى است و يقين است و شبهه اى نيست که خالق انسان مثل انسان نيست زيرا يک کائن ضعيف کائن ديگر را خلق نتواند و خالق فاعل بايد جامع جميع کمالات باشد تا ايجاد صنع نمايد. آيا ممکن است که صنع در نهايت کمال باشد و صانع غير كامل؟ آيا ميشود که نقش در نهايت اتقان باشد و نقّاش در صنعت خويش ناقص؟ چه که صنعت اوست و خلق اوست بلکه نقش مثل نقّاش نباشد اگر نقش مثل نقّاش بود خود را نقش مينمود و نقش هر چند در نهايت کمال باشد امّا بالنّسبه بنقّاش در نهايت نقص است.
لهذا امکان معدن نقايص است و خدا معدن کمال، نفس نقايص امکان دلالت بر کمالات حقّ ميکند. مثلاً چون انسان را نگرى ملاحظه نمائى که عاجز است همين عجز خلق دليل بر قدرت حىّ قديرى است زيرا تا قدرت نباشد عجز تصوّر نگردد پس عجز خلق دليل بر قدرت حقّ است و تا قدرت نباشد عجز تحقّق نيابد و از اين عجز معلوم شد که قدرتى در عالم هست. مثلاً در عالم امکان فقر است لابدّ غنائى هست که فقر در عالم تحقّق يافته و در عالم امکان جهل است لابدّ علمى هست که جهل تحقّق جسته چه اگر چنانچه علم نبود جهل تحقّق نميگرفت چرا که جهل عدم علم است اگر وجود نبود عدم تحقّق نمى يافت. جميع امکان مسلّم است که در تحت حکم و نظاميست که ابداً تمرّد نتواند حتّى انسان نيز مجبور بر موت و خواب و سائر حالات است يعنى در بعضى مراتب محکوم است لابدّ اين محکوميّت حاکمى دارد مادام که صفت ممکنات احتياج است و اين احتياج از لوازم ذاتى اوست پس يک غنىّ هست که غنىّ بالذّات است. مثلاً از نفس مريض معلوم است که صحيحى هست اگر صحيحى نبود مريض اثبات نميشد.
پس معلوم شد که حىّ قديرى هست که او جامع جميع کمالات است چه اگر جامع جميع کمالات نبود او نيز مثل خلق بود. و همچنين در عالم وجود ادنى صنعى از مصنوعات دلالت بر صانع ميکند مثلاً اين نان دلالت ميکند بر اينکه صانعى دارد. سُبحان الله تغيير هيأت کائنات جزئيّه دلالت بر صانعى ميکند و اين کون عظيم غير متناهى خود بخود وجود يافته و از تفاعل عناصر و موادّ تحقّق جسته ؟ اين فکرچقدر بديهىّ البطلان است. و اينها ادلّه نظريست براى نفوس ضعيفه. امّا اگر ديده بصيرت باز شود صد هزار دلائل باهره مشاهده ميکند. مَثَلش اينست که چون انسان احساس روح داشته باشد مستغنى از دليل وجود روح است. امّا از براى نفوسى که از فيض روح محرومند بايد دلائل خارجه اقامه نمود.
تمرینات
۱. آیا خالق انسان خود انسان است؟
۲. آیا ممکن است خالق انسان مثل انسان باشد؟ چرا؟ مثال بزنید.
۳. کامل کنید: خالق فاعل باید ….. جمیع کمالات باشد تا ایجاد صنع نماید.
۴. آیا ممکن است صنع در نهایت کمال باشد و صانع غیر کامل؟ مثال بزنید.
۵. از جمله براهین الوهیت چیست؟
۶. "نفس نقائص امکان ........ بر کمالات حق میکند". کامل کنید.
۷. آیا در عالم وجود صنعی می توان یافت که صانعی نداشته باشد؟
۸. آیا ممکن است این کون عظیم خود بخود و از تفاعل عناصر و مواد تحقق جسته باشد؟
فصل سوم: در اثبات لزوم مربی
چون ما نظر بوجود ميکنيم ملاحظه مينمائيم که وجود جمادى و وجود نباتى و وجود حيوانى و وجود انسانى کلّاً و طرّاً محتاج بمربّى هستند.
اگر زمينى مربّى نداشته باشد جنگل ميشود گياه بيهوده ميرويد. امّا اگر دهقانى پيدا شود و زرعى نمايد خرمنها بجهت قوت ذوى الأرواح مهيّا گردد. پس معلوم شد که زمين محتاج بتربيت دهقانست. اشجار را ملاحظه کنید اگر بى مربّى بمانند بى ثمر ميشوند و اگر بى ثمر مانند بى فائده اند. امّا اگر در تحت تربيت افتند آن درخت بى ثمر با ثمر شود و درختهاى تلخ ميوه بواسطۀ تربيت و ترکيب و پيوند ميوه شيرين بخشد.
و اينها ادلّه عقليّه است اليوم اهل عالم را دلائل عقليّه لازم است.
و همچنين در حيوانات ملاحظه نما که اگر حيوان تربيت شود اهلى گردد. و چون انسان بى تربيت ماند حيوان گردد بلکه اگر او را بحکم طبيعت گذارى از حيوان پستتر شود و اگر تربيت کنى ملائکه گردد. زيرا اکثر حيوانات ابناء نوع خود را نخورند امّا انسان در سودان در اواسط افريقا ابناء نوع خويش را بدرد و بخورد.
پس ملاحظه كنيد كه تربيت است که شرق و غرب را در ظلّ حکم انسان ميآورد، تربيت است که اين همه صنايع عجيبه را ظاهر ميکند، تربيت است که اين علوم و فنون عظيمه را ترويج مينمايد، تربيت است که اين اکتشافات و مشروعات جديده را مينمايد و اگرمربّى نبود بهيچوجه اينگونه اسباب راحت و مدنيّت و انسانيّت فراهم نميشد. اگر انسانى را در بيابانى بگذارى که ابناء نوع خويش را نبيند شبهه اى نيست كه حيوان محض گردد. پس معلوم شد که مربّى لازم است.
لکن تربيت بر سه قسم است: تربيت جسمانى، تربيت انسانى، و تربيت روحانى .
امّا تربيت جسمانى بجهت نشو و نماى اين جسم است - و آن تسهيل معيشت و تحصيل اسباب راحت و رفاهيّت است که حيوان با انسان در آن مشترکند.
و امّا تربيت انسانى عبارت از مدنيّت است و ترقّى - يعنى سياست و انتظام و سعادت و تجارت و صنعت و علوم و فنون و اکتشافات عظيمه و مشروعات جسيمه که مدار امتياز انسان از حيوان است.
و امّا تربيت الهيّه تربيت ملکوتيست - و آن اکتسابات کمالات الهيّه است
و تربيت حقيقى آنست زيرا در اين مقام انسان مرکز سنوحات رحمانيّه گردد و مظهر لَنَعْمَلَن اِنْسَاناً عَلَى صُورَتِناَ وَ مِثَالِنَا (سِفر پیدایش) شود و آن نتيجه عالم انسانى است.
حال ما يک مربّى ميخواهيم که هم مربّى جسمانى و هم مربّى انسانى و هم مربّى روحانى گردد که حکم او در جميع مراتب نافذ باشد. و اگر کسى بگويد که من در کمال عقل و ادراکم و محتاج بآن مربّى نيستم او منکر بديهيّات است مثل طفلی که بگويد من محتاج تربيت نيستم بعقل و فکر خود حرکت مى نمايم و کمالات وجود را تحصيل ميکنم و مثل آنست که کورى گويد من محتاج بچشم نيستم چونکه بسيار کوران هستند که گذران ميکنند.
پس واضح و مشهود است که انسان محتاج به مربّى است اين مربّى بى شک و شبهه بايد در جميع مراتب کامل و ممتاز از جميع بشر باشد چه که اگر مثل سائر بشر باشد مربّى نميشود على الخصوص که بايد هم مربّى جسمانى باشد و هم مربّى انسانى و هم مربّى روحانى. يعنى نظم و تمشيت امور جسمانى دهد و هيأت اجتماعيّه تشکيل کند تا تعاضد و تعاون در معيشت حاصل گردد و امور جسمانيّه در جميع شؤون منتظم و مرتّب شود. و همچنين تأسيس تربيت انسانى کند يعنى بايد عقول و افکار را چنان تربيت نمايد که قابل ترقّيات کلّيّه گردد و توسيع علوم و معارف شود و حقايق اشياء و اسرار کائنات و خاصّيّات موجودات کشف گردد و روز بروز تعليمات و اکتشافات و مشروعات ازدياد يابد و ازمحسوسات استدلال و انتقال بمعقولات شود. و همچنين تربيت روحانيّه نمايد تا عقول و ادراک پى بعالم ما وراء الطّبيعه برد و استفاضه از نفحات مقدّسه روح القدس نمايد و بملأ اعلى ارتباط يابد و حقايق انسانيّه مظاهر سنوحات رحمانيّه گردد تا اينکه جميع اسماء و صفات الهى در مرآت حقيقت انسان جلوه کند و آيه مبارکه لَنَعْمَلَن اِنْسَاناً عَلَى صُورَتِنا وَ مِثَالِنَا تحقّق يابد .
و اين معلوم است که قوّه بشريّه از عهده چنين امر عظيم بر نيايد و بنتايج فکريّه تکفّل چنين مواهب نتوان نمود. شخص واحد چگونه تأسيس اين بنيان رفيع بى ناصر و معين تواند پس بايد قوّه معنويّه ربّانيّه تأييد کند تا بتواند از عهدۀ اين کار برآيد:
يک ذات مقدّس عالم انسانيرا زنده کند و هيأت کره ارض را تغيير دهد و عقول را ترقّى بخشد و نفوس را زنده نمايد و تأسيس حيات جديد کند و اساس بديع وضع نمايد نظم عالم دهد و ملل و امم را در ظلّ رايت واحده آرد خلق را از عالم نقايص و رذائل نجات دهد و بکمالات فطريّه و اکتسابيّه تشویق و تحریض نمايد.
البتّه اين قوّه بايد قوّه الهيّه باشد تا از عهده اين کار برآيد. بايد بانصاف ملاحظه کرد اينجا مقام انصاف است امريرا که جميع دول و ملل عالم با جميع قوى و جنود ترويج نتوانند و اجرا نکنند يک نفس مقدّس بى ناصر و معين اجرا نمايد. آيا اين بقوّت بشريّه ممکن است ؟ لا و الله .
مثلاً حضرت مسيح فرداً وحيداً عَلَم صلح و صلاح را بلند فرمود و حال آنکه جميع دول قاهره با جميع جنود در اين کار عاجزند. ملاحظه کن که چقدر از دول و ملل مختلفه بودند مثل روم و فرانسه و آلمان و روس و انگليز و سائرين کلّ در زير يک خيمه درآمدند. مقصد اينست که ظهور حضرت مسيح سبب الفت فيما بين اين اقوام مختلفه گرديد حتّى بعضى از آن اقوام مختلفه که مؤمن بحضرت مسيح شدند چنان الفتى حاصل نمودند که جان و مالشانرا فداى یکدیگر کردند تا در زمان قسطنطين که او سبب اعلاى امر حضرت مسيح شد و بعد بسبب غرضهاى مختلفه بعد از مدّتى باز اختلاف در ميان افتاد.
مقصود این است که حضرت مسيح اين امم را جمع کردند امّا بعد از مدّتى مديده دول سبب شدند که باز اختلاف حاصل شد. اصل مقصود این است که حضرت مسيح بامورى موفّق شد که جميع ملوک ارض عاجز بودند بجهت اينکه ملل مختلفه را متّحد کرد و عادات قديمه را تغيير داد. ملاحظه كنيد ميان رومان و يونان و سريان و مصريان و فنيکيان و اسرائيليان و سائر ملل اروپ چقدر اختلاف بود حضرت مسيح اين اختلافات را زائل کرد. و مسيح سبب حبّ ميان جميع اين قبائل شد هر چند بعد از مدّتى مديده دول اين اتّحاد را بهم زدند لکن مسيح کار خود را کرد.
مقصد آنکه مربّى کلّى بايد که مربّى جسمانى و مربّى انسانى و مربّى روحانى باشد و مافوق عالم طبيعت دارنده قوّتى ديگر گردد تا حائز مقام معلّم الهى شود و اگر چنين قوّتى قدسيّه بکار نبرد تربيت نتواند زيرا خود ناقص است چگونه تربيت کمال تواند. مثلاً اگر خود نادان باشد چگونه ديگران را دانا نمايد و اگر خود ظالم باشد چگونه ديگران را عادل کند و اگر خود ناسوتى باشد چگونه ديگران را الهى نمايد.
حال بايد بانصاف ببينيم اين مظاهر الهی که آمدند حائز جميع اين صفات بودند يا نه. اگر این صفات را نداشتند و حائز اين کمالات نبودند مربّى حقيقى نبودند. پس بايد بدلائل عقليّه بجهت عقلا نبوّت حضرت موسى و نبوّت حضرت مسيح و سائر مظاهر الهی را اثبات نمائيم.
و اين دلائل و براهین که ذکر ميکنيم دلائل معقوله است نه منقوله بدلائل عقليّه ثابت شد که مربّى در عالم در نهايت لزوم است و آن تربيت بايد بقوّه قدسيّه حاصل گردد و شبهه اى نيست که آن قوّه قدسيّه وحى است و باين قوّه که مافوق قوّه بشريّه است تربيت خلق لازم است.
تمرینات
۱. کدامیک از جماد، نبات، حیوان و انسان محتاج مربی نیستند؟ مثال بزنید.
۲. چه امری باعث ظهور و بروز علوم و فنون و صنایع شده؟
۳. تربیت بر چند قسم است؟
۴. میدان تربیت جسمانی مربوط به چه اموری می شود؟
۵. میدان تربیت انسانی کدام است؟
۶. منظور از تربیت روحانی چیست؟
۷. مثال شخصی که گوید من محتاج تربیت نیستم به عقل و فکر خود عمل می کنم به مانند کیست؟
۸. چه کسی مربی حقیقی است؟
۹. آیا بشر قادر است مربی جسمانی، انسانی و روحانی باشد؟ چرا؟ مثال بزنید.
۱۰. سبب اعلای امر حضرت مسیح کدام ملک بود؟
۱۱. حضرت مسیح باعث اتحاد کدام اقوام شد؟
۱۲. آیا خرد ناقص تربیت کامل تواند؟ مثال بزنید.
فصل چهارم: حضرت ابراهیم
دارندۀ اين قوّه و مؤيّد اين قوّه از جمله حضرت ابراهيم بود. و برهان بر اين آنکه حضرت ابراهيم در بين نهرين از يک خاندان غافل از وحدانيّت الهيّه تولّد يافت و مخالفت با ملّت و دولت خويش حتّى خاندان خود کرد جميع آلهه ايشانرا ردّ نمود و فرداً وحيداً مقاومت يک قوم قوى فرمود.
و اين مخالفت و مقاومت سهل و آسان نه. مثل اين است که کسى اليوم نزد ملل مسيحيّه که متمسّک بتورات و انجيل هستند حضرت مسيح را ردّ کند و يا در دائره پاپا کسی حضرت مسيح را استغفرالله دشنام گويد و مقاومت جميع ملّت کند و در نهايت اقتدار حرکت نمايد. و آنان يک اله نداشتند بلکه بآلهه متعدّده معتقد بودند و در حقّ آنان معجزات نقل مينمودند. لهذا کلّ بر حضرت ابراهيم قيام کردند کسى با او موافقت نکرد مگر برادرزاده اش لوط و يکى دو نفر ديگر هم از ضعفا.
بعد درنهايت مظلوميّت حضرت ابراهيم از شدّت تعرّض اعدا از وطن خارج شد و فى الحقيقه حضرت ابراهيم را اخراج بلد نمودند تا قلع و قمع گردد و اثرى از او باقى نماند. حضرت ابراهيم باين صفحات که ارض مقدّس است آمدند.
مقصد اين است اين هجرت را اعداى حضرت أساس اعدام واضمحلال شمردند و فى الحقيقه اگر شخص از وطن مألوف محروم و از حقوق ممنوع و از هر جهت مظلوم گردد و لو پادشاه باشد محو شود ولى حضرت ابراهيم قدم ثبوت بنمود و خارق العاده استقامت فرمود و خدا اين غربت را عزّت ابديّه کرد تا تأسيس وحدانيّت نمود زیرا جميع بشر عبده اوثان بودند.
اين هجرت سبب شد که سلاله ابراهيم ترقّى نمود، اين هجرت سبب شد که ارض مقدّس بسلاله ابراهيم داده شد، اين هجرت سبب شد که تعاليم ابراهيم منتشر گشت، اين هجرت سبب شد که از سلاله ابراهيم يعقوبى پيدا شد و يوسفى آشکار گشت که عزيز مصر شد، اين هجرت سبب شد که از سلاله ابراهيم مثل حضرت موسائى ظاهر گشت، اين هجرت سبب شد که مثل حضرت مسيحى از سلاله ابراهيم ظاهر
گشت، اين هجرت سبب شد که هاجرى پيدا شد و از او اسماعيلى تولّد يافت و از سلاله او حضرت محمّدى پيدا شد، اين هجرت سبب شد که از سلاله اش حضرت اعلى ظاهر شد، اين هجرت سبب شد که انبياى بنى اسرائيل از ابراهيم ظاهر شدند و همچنين تا ابدالآباد ميرود، اين هجرت سبب شد تا جميع اروپا در ظلّ اله اسرائيل درآمدند و اکثر آسيا نيز در اين سايه وارد شد.
ببين چه قدرتيست که شخص مهاجرى همچنين خاندانى تاسيس کرد و همچنين ملّتى تاسيس نمود و همچنين تعاليمى ترويج فرمود. حال کسى ميتواند بگويد اينها همه تصادفى است؟ پس انصاف بايد داد اين شخص مربّى بود يا نبود؟
و قدرى دقّت بايد نمود که هجرت ابراهيمى از اُرفه حلب بسوريّه بود و نتائجش اين گشت آيا هجرت جمال مبارک از طهران ببغداد و از آنجا باسلامبول و از آنجا بروميلى و از آنجا بارض مقدّس چه نتائجى خواهد داشت.
پس ببين كه حضرت ابراهيم چه مربّى ماهرى بوده است.
تمرین
۱. دلیلی را که حضرت عبدالبهاء برای اثبات این مدعا که حضرت ابراهیم دارنده قوه الهی بودند را ذکر کنید.
۲. چرا میفرمایند که مقاومت حضرت ابراهیم با مخالفت قوم سهل و آسان نبود؟ و این مقاومت را به چه چیز تشبیه می فرمایند؟
۳. آیا قومی که حضرت ابراهیم از آن برخاستند به یک اله اعتقاد داشتند؟
۴. مومنین به حضرت ابراهیم چه کسانی بودند؟ و لوط چه نسبتی با آن حضرت داست؟
۵. هدف از تبعید کردن حضرت ابراهیم از موطنشان چه بود؟
۶. آیا حضرت ابراهیم به ارض اقدس تشریف برند؟
۷. حضرت ابراهیم در کجا متولد شدند؟
۸. حضرت عبدالبهاء بیش از ۹ ثمره برای هجرت حضرت ابراهیم ذکر فرموده اند. ۳ مورد را ذکر کنید؟
۹. حضرت عبدالبهاء هجرت حضرت ابراهیم از اور به حلب سوریه را با کدام هجرت مقایسه می فرمایند؟
فصل پنجم: حضرت موسی
امّا حضرت موسى مدّت مديده در صحرا چوپانى ميکرد و بظاهرشخصى بود که در خاندان ظلم پرورده شده بود و بين ناس مشهور بقتل گشته و چوپان شده و در نزد دولت و ملّت فرعون بى نهايت مبغوض و مغضوب گشته.
همچنين شخصى يک ملّت عظيمه اى را از قيد اسارت خلاص کرد و اقناع نمود و از مصر برون آورد و بارض مقدّسه رساند. و آن ملّت در نهايت ذلّت بودند بنهايت عزّت رسيدند اسير بودند آزاد گشتند جاهلترين اقوام بودند عالمترين اقوام شدند
از تأسيساتش بدرجه اى رسيدند كه بين جميع ملل مفتخر شدند صيتشان بآفاق رسيد کار بجائى کشيد که امم مجاوره اگر ميخواستند کسی را ستایش کنند ميگفتند يقيناً اين اسرائيليست.
تأسيس شريعت و قانونى کرد که ملّت اسرائيل را احيا نمود و بنهايت درجه مدنيّت در آن عصر رسيدند و کار بجائى رسيد که حکماى يونان ميآمدند و از فضلاى اسرائيل تحصيل کمالات مينمودند مثل سقراط که بسوريّه آمد و تعليم وحدانيّت و بقاى ارواحرا بعد از ممات از بنى اسرائيل گرفت و بيونان مراجعت نمود و تأسيس اين تعليم را کرد بعد اهالى يونان مخالفت کردند و حکم بقتلش دادند و در مجلس حکم حاضر کردند و سمّش دادند.
حال شخصى که زبانش کالّ بود و در خانه فرعون بزرگ شده بود و در بين خلق شهرت بقتل يافت و مدّتى مديده از خوف متوارى شد و چوپانى نمود چنين شخصى بيايد و چنين امر عظيم در عالم تأسيس فرمايد که اعظم فيلسوف عالم بهزار يک آن موفّق نشود. اين بديهى است که خارق العاده است انسانيکه در زبانش لکنت باشد البتّه يک صحبت عادى نتواند تا چه رسد که چنين تأسيساتى کند. اين شخص را اگر قوّه الهيّه تأييد نمينمود ابداً چنين موفّقيّت بر اين امر عظيم حاصل نمى کرد.
اينها دلائلى نيست که کسى بتواند انکار کند حکماى مادّى، فلاسفه يونان، عظماى رومان که شهير آفاق شدند با وجود اين هر يکى در فنّى از فنون ماهر بودند. مثلاً جالينوس و بقراط در معالجات ارسطودر نظريّات و دلائل منطقيّه افلاطون در اخلاق و الهيّات معروف بمهارت شدند چطور ميشود که شخص چوپانى تأسيس جميع اين شؤون نمايد. شبهه اى نيست که اين شخص مؤيّد بقوّۀ خارق العاده بوده.
ملاحظه نمائيد که اسباب امتحان و افتتان از براى خلق فراهم ميايد حضرت موسى در مقام دفع ظلم يک مشتى بآن شخص قبطى زد ميانۀ مردم بقتل شهرت يافت على الخصوص مقتول از ملّت حاکمه بود و فرار نمود بعد به نبوّت مبعوث شد با وجود اين بد نامى چگونه بقوّتى خارق العاده موفّق بر تأسيسات عظيمه و مشروعات جسيمه گشت.
تمرین
۱. شغل حضرت موسی چه بود؟
۲. حضرت موسی در بین مردم به چه چیز معروف بودند؟
۳. حضرت موسی موفق به چه امر عظیمی شدند؟
۴. بیانات زیر را در مورد ملت اسرائیل کامل کنید:
الف- «در نهایت ذلت بودند بنهایت …. رسیدند»،
ب- « …. بودند آزاد شدند»،
ج- «جاهلترین اقوام بودند …. اقوام شدند»،
د- «صیتشان به آفاق رسید. کار بجائی رسید که ….. …… اگر میخواستند کسی را ستایش کنند میگفتند یقینا اسرائیلیست»،
ه- «و به نهایت درجه ….. در آن عصر رسیدند»،
و- «کار بجائی رسید که حکمای …. می آمدند و از فضلای …. تحصیل …. مینمودند»
۵. کدامیک از حکمای یونان، بعد از احیاء ملت اسرائیل بوسیلۀ حضرت موسی، به اسرائیل آمدند تا تحصیل کمالات نمایند؟
۶. جالینوس، بقراط و ارسطو در چه علومی به مهارت رسیدند؟
۷. بنظر شما چطور ممکن است چوپانی موفق به تاسیس چنین مدنیتی گردد که جلوه هایی از آن در سئوالات بالا ذکر شد؟
۸. از امتحانات و حجاب های مردم در قبول رسالت حضرت موسی چه بود؟
فصل ششم: حضرت مسیح
بعد حضرت مسيح آمد و گفت که من بروح القدس تولّد يافتم. اگر چه حال در نزد مسيحيان تصديق اين مسأله آسانست ولى آنوقت بسیار مشکل بود. و نصّ انجيلست که فريسيان ميگفتند آيا اين پسر يوسف ناصرى نيست که ما او را ميشناسيم چگونه ميگويد که من از آسمان آمدم؟
بارى اين شخصى که بظاهر در انظار جميع حقير بود با وجود اين بقوّتى قيام فرمود که شريعت هزار و پانصد ساله را نسخ نمود و حال آنکه اگر کسى ادنى تجاوز از آن شريعت مينمود در خطر عظيم ميافتاد و محو و نابود ميشد.
و از اين گذشته در عهد حضرت مسيح اخلاق عموميّه و احوال بنى اسرائيل بکلّى مختلّ و فاسد شده بود و اسرائيل در کمال ذلّت و اسارت و خوارى
افتاده بود يک روز اسير ايران و کلدان شدند و روزى ديگر محکوم دولت آشوريان روزى رعيّت و تابع يونان گشتند و روزى ديگر مطیع و ذلیل رومان.
اين شخص جوان يعنى حضرت مسيح بقوّۀ خارق العاده شريعت عتيقۀ موسويّه را نسخ فرمود و بتربيت اخلاق عموميّه پرداخت دوباره از براى اسرائيل تأسيس عزّت ابديّه فرمود و تعليماتى منتشر کرد که اختصاص باسرائيل نداشت بلکه تأسيس سعادت کلّيّه از براى هيأت اجتماعيّۀ بشريّه نمود.
اوّل حزبى كه برمحويّتش قيام نمودند اسرائيل قوم و قبيلۀ خود مسيح بود و بظاهراو را مقهور(مغلوب) نمودند و بذلّت کبرى انداختند حتّى تاج خار بر سرش نهادند و بصلّابه زدند. و اين شخص در وقتيکه بظاهر در نهايت ذلّت بود اعلان کرد که اين آفتاب اشراق نمايد و اين نور بتابد و اين فيض من احاطه نمايد و جميع اعدا خاضع شوند و همين طور که گفت شد جميع ملوک عالم مقاومت او را نتوانستند بلکه اعلام جميع ملوک سرنگون شد و علم آن مظلوم باوج اعظم مرتفع گشت. آيا اين هيچ بقاعدۀ عقل بشر ممکن است؟ لا و الله
پس معلوم و واضح گشت که آن شخص بزرگوار مربّى حقيقى عالم انسانى و بقوّتى الهيّه مؤيّد و موفّق بود.
تمرین
۱. چرا فریسیان با ادعای حضرت مسیح که از روح القدس تولد یافته اند مشکل داشتند؟
۲. دو موردی را که حضرت عبدالبهاء راجع به کار های خارق العاده حضرت مسیح بیان می فرمایند - کدام است؟
۳. مطابق نص مفاوضات - آیا تعالیم حضرت مسیح اختصاص به اسرائیل داشت؟
۴. اولین کسانی که بر علیه حضرت مسیح قیام کردند کدام حزب بودند؟
۵. زمانی که بنی اسرائیل تاج خار بر سر حضرت مسیح گذاشتند و آن حضرت را به صلیب می کشیدند - آن حضرت چه ادعائی فرمودند؟ و آیا این ادعا به حقیقت پیوست؟
فصل هفتم: حضرت محمد
امّا حضرت محمّد، اهل اروپا و امريکا بعضى روايات از حضرت رسول
شنيده اند و صدق انگاشته اند و حال آنکه راوى يا جاهل بوده و يا مبغض.
و اکثر راويها قسّيسها بوده اند و همچنين بعضى از جهلۀ اسلام روايتهاى بى اصل از حضرت محمّد نقل کردند و بخيال خود مدح دانستند.
مثلاً بعضى از مسلمانان جاهل کثرت زوجاترا مدار ممدوحيّت دانسته و کرامت قرار داده زيرا اين نفوس جاهله تکثّر زوجاترا از قبيل معجزات شمرده اند و استناد مورّخين اروپا اکثرش بر اقوال اين نفوس جاهله است.
مثلاً شخص جاهلى در نزد قسّيسى گفته که دليل بزرگوارى شدّت شجاعت و خونريزيست و يک شخص از اصحاب حضرت محمّد در يک روز صد نفر را در ميدان حرب سر از تن جدا کرد آن قسّيس گمان نمود که فى الحقيقه برهان دين محمّد قتل است.
و حال آنکه اين صرف اوهام است بلکه غزوات حضرت محمّد جميع حرکت دفاعى بوده و برهان واضح آنکه سيزده سال در مکّه چه خود و چه احبّايش نهايت اذيّت را کشيدند و در اين مدّت هدف تير جفا بودند بعضى اصحاب کشته
گشتند و اموال بيغما رفت و سائرين ترک وطن مألوف نمودند و به ديار غربت فرار کردند و خود حضرترا بعد از نهايت اذيّت مصمّم بقتل شدند لهذا نصف شب از مکّه بيرون رفتند و بمدينه هجرت فرمودند.
با وجود اين اعدا ترک جفا نکردند بلکه تعاقب تا حبشه و مدينه نمودند و اين قبائل و عشائر عرب در نهايت توحّش و درندگى بودند که برابره (اقوام شمال آفریقا که تشنه تصرف سرزمین های تازه بودند) و متوحّشين امريکا نزد اينها افلاطون زمان بودند
زيرا برابرۀ امريکا اولادهاى خويش را زنده زير خاک نمينمودند امّا اينها دختران خويش را زنده زنده زير خاک ميکردند و ميگفتند که اين عمل منبعث از حميّت (غیرا، مردانگی) است و بآن افتخار مينمودند. مثلاً اکثرمردان بزن خويش تهديد مينمودند که اگر دختر از تو متولّد شود ترا بقتل رسانم حتّى الى الآن قوم عرب از فرزند دختر استيحاش (وحشت داشتن) کنند . و همچنين يک شخص هزار زن ميبرد اکثرشان بيش از ده زن در خانه داشتند و چون اين قبائل جنگ و پرخاش با يکديگر مينمودند هر قبيله که غلبه ميکرد اهل و اطفال قبيلۀ مغلوبه را اسيرمينمود و آنها را کنيز و غلام دانسته خريد و فروش مينمودند.
و چون شخصى فوت مينمود و ده زن داشت اولاد اين زنان بر سر مادران يکديگر ميتاختند و چون يکى از اين اولاد عباى خويشرا بر سر زن پدر خود ميانداخت و فرياد مينمود که اين حلال منست فوراً بعد اين زن بيچاره اسير و کنيز پسر شوهر خويش ميشد و آنچه ميخواست بزن پدر خود مينمود ميکشت ويا آنکه در چاهى حبس ميکرد و يا آنکه هر روز ضرب و شتم و زجر ميکرد تا بتدريج آن زن هلاک ميشد بحسب ظاهر و قانون عرب مختار بود. و حقد و حسد و بغض و عداوت ميان زنان يک شوهر و اولاد آنها واضح و معلومست و مستغنى از بيان است ديگر ملاحظه کنيد که از براى آن زنان مظلوم چه حالت و زندگانى بود.
و ازين گذشته معيشت قبائل عرب از نهب (به زور گرفتن) و غارت يکديگر بود بقسمى که اين قبائل متّصل با يکديگر حرب و جدال مينمودند و همديگر را ميکشتند و اموال يکديگر را نهب و غارت ميکردند و زنان و کودکانرا اسير مينمودند و ببيگانگان ميفروختند.
چه بسيار واقع که جمعى از دختران و پسران اميرى در نهايت ناز و نعمت روز را شب نمودند ولى شامرا در نهايت ذلّت و حقارت و اسارت صبح کردند ديروز امير بودند و امروز اسير ديروز بانو بودند و امروز کنيز.
حضرت محمّد در ميان اين قبائل مبعوث شد و سيزده سال بلائى نماند که از دست اين قبائل نکشيد بعد از سيزده سال خارج شد و هجرت کرد ولى اين قوم دست برنداشتند جمع شدند و لشکر کشيدند و بر سرش هجوم نمودند که کلّ را از
رجال و نساء و اطفال محو و نابود نمايند. در چنين موقعى حضرت محمّد مجبور بر حرب با چنين قبائلى گشت اين است حقيقت حال.
ما تعصّب نداريم و حمايت نخواهيم ولى انصاف ميدهيم و بانصاف ميگوئيم.
شما بانصاف ملاحظه کنيد اگر حضرت مسيح در چنين موقعى بود در بين چنين قبائل طاغيۀ (بسیار ظالم و زورگو) متوحّشه و سيزده سال با جميع حواريّين تحمّل هر جفائى از آنها ميفرمود و صبر ميکرد و نهايت از وطن مألوف (انس گرفته) از ظلم آنان هجرت ببيابان مينمود و قبائل طاغيه باز دست بر نداشته تعاقب ميکردند. و بر قتل عموم رجال و نهب اموال و اسيرى نساء و اطفال ميپرداختند آيا حضرت مسيح درمقابل آنان چه نوع سلوک ميکردند؟
اين اگر بر نفس حضرت وارد، عفو و سماح (آسان گرفتن) مينمودند و اين عمل عفو، بسيار مقبول و محمود. ولى اگر ملاحظه ميکرد که ظالم قاتل خونخوار جمعى از مظلومانرا قتل و غارت و اذيّت خواهد کرد و نساء و اطفال را اسير خواهد نمود البتّه آن مظلومانرا حمايت و ظالمانرا ممانعت ميفرمود، پس اعتراض برحضرت محمّد چيست؟ اينست که چرا با اصحاب و نساء و اطفال تسليم اين قبائل طاغيه نگشت؟
و ازين گذشته اين قبائلرا از خلق و خوى خونخوارى خلاص کردن عين موهبت است و زجر و منع اين نفوس محض عنايت است. مثلش اينست که شخصى
قَدَح سمّى در دست دارد و نوشيدن خواهد يار مهربان آن قدح را بشکند و خورنده را زجر نمايد و اگر حضرت مسيح در چنين موقعى بودند البتّه رجال و نساء و اطفال را از دست اين گرگان خونخواربقوّۀ قاهره نجات ميدادند.
حضرت محمّد با نصارى محاربه ننمود بلکه از نصارى بسيار رعايت کرد و کمال حرّيّت بايشان داد. در نجران (شهری در شمال یمن و هم مرز با حجاز) طائفه اى از مسيحى بودند و حضرت محمّد گفت هر کس بحقوق اينها تعدّى (دست درازی کردن) کند من خصم او هستم و در نزد خدا بر او اقامۀ دعوى کنم. اوامرى که نوشته است در آن صريحاً مرقوم که جان و مال و ناموس نصارى و يهود در تحت حمايت خداست. اگر چنانچه زوج مسلمان باشد و زوجه مسيحى زوج نبايد زوجه را از رفتن کليسا منع کند و نبايد او را مجبور بر حجاب نمايد و اگر چنانچه فوت شود بايد او را تسليم قسّيس کند و اگر چنانچه مسيحيان بخواهند کليسا سازند اسلام بايد آنها را اعانت کند و ديگر اينکه در وقت حربِ حکومت اسلام با دشمنان اسلام بايد نصارى را از تکليف جنگ معاف بدارد مگر بدلخواهى خود آرزوى جنگ نمايند و معاونت اسلام کنند زيرا در تحت حمايتند ولى در مقابل اين معافيّت بايد يک چيز جزئى درهر سال بدهند . خلاصه هفت امر نامۀ مفصّل است از جمله صورت بعضى از آنها الى الآن در قدس موجود است اينست حقيقت واقع.
اينرا من نميگويم فرمان خليفۀ ثانى (عمر) در قدس (اورشلیم) در نزد باطريق ارتودکس موجود است و ابداً شبهه اى در آن نيست. ولى بعد از مدّتى در ميان ملّت اسلام و نصارى حقد و حسد حاصل شد هر دو طرف تجاوز نمودند .
ماعداى اين حقيقت، حال آنچه مسلمانان و نصارى و غيره گويند روايت و حکايت محض است منشأ آن اقوال يا تعصّب و جهالت است و يا آنکه از شدّت عداوت صادر شده.
مثلاً اسلام گويند که شقّ القمر کرد و قمر بر کوه مکّه افتاد خيال ميکنند که قمر
جسم صغيريست که حضرت محمّد او را دو پاره کرد يک پاره بر اين کوه انداخت و پارۀ ديگر بر آن کوه اين روايت محض تعصّب است و همچنين رواياتى که قسّيسها مينمايند و مذمّت ميکنند کلّ مبالغه و اکثر بى اساس است.
مختصر اينست که حضرت محمّد در صحراى حجاز در جزيرة العرب ظاهر شد بيابانى بى زرع و بى اشجار بلکه ريگ زارو بکلّى از عمار (آبادی، توسعه) بيزار و بعضى مواقع مثل مکّه و مدينه در نهايت گرمى اهالى باديه نشين اخلاق و اطوار بيابانى از علوم و معارف بکلّى عارى حتّى خود حضرت محمّد امّى بود و قرآنرا روى کتف گوسفند مينوشتند و يا برگ خرما.
از اين نمونه بفهميد که چه اوضاعى بود و محمّد ميان اينها مبعوث شد.
اوّل اعتراضى که بر اينها کرد گفت چرا تورات و انجيل را قبول نداريد و بعيسى و موسى ايمان نياورديد؟ اين حرف بر اينها بسيار گران آمد بجهت آنکه گفتند حالِ آباء و اجداد ما که بتورات و انجيل مؤمن نبودند چگونه بود
جواب داد که آنان گمراه بودند شما بايد از نفوسى که بتورات و انجيل مؤمن نبودند تبرّى جوئيد و لو اينکه آباء و اجداد باشند.
در چنين اقليمى بين چنين قبائل متوحّشه شخصى امّى کتاب آورد که آن کتاب بيان صفات الهيّه و کمالات الهيّه و نبوّت انبيا و شرائع الهيّه و بيان بعضى از علوم و بعضى از مسائل علميّه درنهايت فصاحت و بلاغت است.
از جمله ميدانيد که قبل از راصد شهيراخير(کپرنیک) در قرون اولى و قرون وسطى تا قرن خامس عشر ميلاد جميع رياضيّون عالم متّفق بر مرکزيّت ارض و حرکت شمس بودند. و اين راصد اخير مبدأ رأى جديد است که کشف حرکت ارض و سکون شمس نموده. تا زمان او جميع رياضيّون و فلاسفۀ عالم برقواعد بطلميوس ذاهب بودند و هر کس کلمه اى مخالف رأى بطلميوس ميگفت او را تجهيل ميکردند (نسبت جهل دادن).
بلى فيثاغورث و همچنين افلاطونرا درآخر ايّام تصوّر آنکه حرکت سنوى شمس در منطقة البروج از شمس نيست بلکه از حرکت ارض حول شمس است، ولى اين رأى بکلّى فراموش شد و رأى بطلميوس مسلّم در نزد جميع رياضيّون گشت
امّا در قرآن مخالف رأى و قواعد بطلميوسيّه آياتى نازل از آنجمله آيۀ قرآن «وَ الشمْسُ تَجْرِى لِمُسْتَقَر لَهَا» (آیه ۳۸ یس به مضمون: و خورشید به سوی قرارگاه خویش روان است) ثبوت شمس است و حرکت محورى آن و همچنين در آيۀ ديگر «وَ کُل فِى فَلَکٍ يَسْبَحُونَ» (آیه ۳۳ انبیاء به مضمون: و همه در مداری شناورند) حرکت شمس و قمر و ارض و سائر نجوم مصرّح. بعد از اينکه قرآن انتشار يافت جميع رياضيّون استهزاء نمودند و اين رأى را حمل بر جهل کردند. حتّى علماى اسلام چون آياترا مخالف قواعد بطلميوسيّه ديدند مجبور بر تأويل گشتند زيرا قواعد بطلميوسيّه مسلّم بود و صريح قرآن مخالف اين قواعد.
تا در عصر خامس عشر ميلاد که قريب نهصد سال بعد از محمّد رياضى شهير (گالیله) رصد جديد نمود و آلات تلسکوپ پيدا شد و اکتشافات مهمّه حاصل گشت و حرکت ارض و سکون شمس ثابت شد و همچنين حرکت محورى شمس مکشوف گشت و معلوم گرديد که صريح آيات قرآن مطابق واقعست و قواعد بطلميوس اوهامات محض.
مختصر اينکه جمّ غفيرى از امم شرقيّه هزار و سيصد سال در ظلّ شريعت محمّديّه تربيت و درقرون وسطى که اهالى اروپا در نهايت درجۀ توحّش بودند قوم عرب در علوم و صنايع و رياضيّات و مدنيّت و سياست و سائر فنون بر سائر ملل عالم تفوّق داشتند.
محرّک و مربّى قبائل بادية العرب و مؤسّس مدنيّت کمالات انسانيّه در ميان آن طوائف مختلفه يک شخص امّى يعنى حضرت محمّد بود . آيا اين شخص محترم مربّى کلّ بود يا نه؟ انصاف لازم است.
تمرین
۱. به نص مفاوضات، راویان بعضی روایاتی را که اهل اروپا و آمریکا راجع به حضرت محمد شنیده اند، یا راوی …. بوده یا ….. و اکثر راویها …. بودند و همچنین بعضی از جهله اسلام روایتهای بی اصل از حضرت محمد نقل کردند و بخیال خود مدح دانستند
۲. دو مورد از مواردی را که راویان به نشانه کرامت حضرت محمد نقل کرده اند کدامند؟
۳. چرا حضرت عبدالبهاء می فرمایند غزوات حضرت محمد جمیع حرکات دفاعی بوده؟
۴. چند نمونه از درجه توحش اعراب در زمان ظهور حضرت محمد را ذکر کنید.
۵. معیشت قبائل عرب در زمان ظهور شمس محمدی از چه طریقی تامین می گردید؟
۶. آیا فروش برده در زمان حضرت محمد در جزیره العرب رواج داشت؟
۷. به نص مفاوضات در زمان ظهور حضرت محمد شرایط مردم طوری بود که: دیروز امیر بودند و امروز ….. دیروز بانو بودند و امروز …..
۸. هجرت حضرت محمد چند سال بعد از بعثتشان بود؟
۹. حضرت عبدالبهاء برای اثبات این مدعا که حضرت محمد در مدینه مجبور بر حرب شدند را با چه مثالی اثبات می فرمایند؟
۱۰. چرا حضرت عبدالبهاء در مورد قبائل مخالف می فرمایند: و زجر و منع این نفوس محض عنایت؟
۱۱. آیا حضرت محمد با مسیحیان محاربه فرمودند؟
۱۲. چند مورد از حمایت های حضرت محمد از مسیحیان را که حضرت عبدالبهاء در این فصل فرموده اند - ذکر نمایید.
۱۳. آیا روایت شق القمر کردن حضرت محمد به ظاهر ظاهر اتفاق افتاد؟ چرا؟
۱۴. قرآن بر چه نوشته میشد؟
۱۵. به فرموده حضرت عبدالبهاء اولین اعتراض حضرت محمد به مردم جزیره العرب چه بود؟
۱۶. به فرموده حضرت عبدالبهاء چه مواضعی در قرآن آمده؟
۱۷. دو مورد از مواردی را که آیات قرآنیه با علوم مورد قبول آن زمان تضاد داشت کدامند؟
۱۸. عکس العمل علمای اسلام به استهزای ریاض دانان از قرآن به خاطر آیات مربوط به حرکت ارض و سکون شمس چه بود؟
۱۹. کامل کنید: در قرون وسطی که اهالی ….. در نهایت درجه توحش بودند، قوم ….. در علوم و صنایع و ریاضیات و مدنیت و سیاست و سائر فنون بر سائر ملل عالم تفوق داشتند.
۲۰. موسس کمالات انسانیه در میان طوائف مختلفه جزیره العرب که بود؟ آیا مربی کلی بود؟
فصل هشتم: حضرت اعلی، باب
امّا حضرت اعلى روحى له الفدا در سنّ جوانى يعنى بيست و پنج سال از عمر مبارک گذشته بود که قيام بر امر فرمودند.
و در ميان طائفۀ شيعيان عموماً مسلّم است که ابداً حضرت در هيچ مدرسه اى تحصيل نفرمودند و نزد کسى اکتساب علوم نکردند و جميع اهل شيراز گواهى ميدهند.
با وجود اين بمنتهاى فضل بغتةً در ميان خلق ظاهر شدند و با آنکه تاجر بودند جميع علماى ايرانرا عاجز فرمودند.
بنفس فريد بر امرى قيام فرمودند که تصوّر نتوان زيرا ايرانيان بتعصّب دينى مشهور آفاقند اين ذات محترم بقوّتى قيام نمود که زلزله بر ارکان شرايع و آداب و احوال و اخلاق و رسوم ايران انداخت و تمهيد شريعت و دين و آئين نمود.
با وجود اينکه ارکان دولت و عموم ملّت و رؤساء دين کلّ بر محويّت و اعدام او قيام نمود منفرداً قيام فرمود و ايرانرا بحرکت آورد.
چه بسيار از علما و رؤسا و اهالى که در کمال مسرّت و شادمانى جان در راهش دادند و بميدان شهادت شتافتند. و حکومت و ملّت و علماى دين و رؤساى عظيم خواستند که سراجش را خاموش نمايند نتوانستند.
عاقبت قمرش طالع شد و نجمش بازغ گشت و اساسش متين شد و مطلعش نور مبين گشت. جمّ غفيرى را بتربيت الهيّه پرورش داد و در افکار و اخلاق و اطوار و احوال ايرانيان تأثير عجيب نمود و جميع تابعين را بظهور شمس بهاء بشارت داد و آنانرا مستعدّ ايمان و ايقان کرد.
و ظهور چنين آثار عجيبه و مشروعات عظيمه و تأثير در عقول و افکار عموميّه و وضع اساس ترقّى و تمهيد مقدّمات نجاح و فلاح از جوانى تاجر اعظم دليلست که اين شخص مربّى کلّى بوده شخص منصف ابداً توقّف در تصديق نمينمايد.
تمرین
۱. حضرت اعلی در چه سنی قیام فرمودند؟
۲. آیا شیعیان و مردم شیراز گواهی میدهند که حضرت باب تحصیل نفرمودند؟
۳. جمله زیر در باره حضرت باب را کامل کنید: «با آنکه تاجر بودند جمیع علمای ایران را …. فرمودند».
۴. ایرانیان به چه نوع تعصبی مشهور هستند؟
۵. جمله زیر در باره حضرت باب را کامل کنید: « ….. بر ارکان شرایع و آداب و احوال و اخلاق و رسوم ایران انداخت و …..شریعت و دین و آئین نمود».
فصل نهم: حضرت بهاءالله
امّا جمال مبارک ، در زمانى که ممالک ايران در چنين ظلمت و نادانى مستغرق و در نهايت تعصّب جاهلانه مستهلک (نیست و نابود). و تفصيل اخلاق و اطوار و افکار ايرانيانرا در قرون اخيره در تواريخ اروپا مفصّلاً البتّه خوانده ايد تکرار لزوم ندارد.
مختصر اينست که بدرجه اى از انحطاط رسيده بود که جميع سيّاحان اجنبى تأسّف ميخوردند که اين مملکت در قرون اولى در نهايت درجۀ عظمت و مدنيّت بود حال چنين ساقط و ويران گشته و از بنياد برافتاده و اهالى بدرجۀ همجى (حماقت) رسيده اند، بارى جمال مبارک در چنين وقتى ظاهر شدند.
پدرشان از وزرا بود نه از علما و در نزد جميع اهالى ايران مسلّم که در مدرسه اى علمى نياموختند و با علما و فضلا معاشرت ننمودند. در بدايت زندگانى در کمال خوشى و شادمانى ايّامى بسر بردند و مؤانس و مجالسشان از بزرگان ايران بودند نه از اهل معارف.
بمجرّد اينکه باب اظهار امر کردند فرمودند که اين شخص بزرگوار سيّد ابرار (نیکان - خوبان) است و بر جميع ايمان و ايقان لازم و بر نصرت حضرت باب قيام فرمودند و ادلّه و براهين قاطعه بر حقّيّت حضرت باب اقامه مينمودند. و با وجود آنکه علماى ملّت دولت عليّۀ (عالیقدر) ايرانرا مجبور بر نهايت تعرّض (اعتراض)
و اهتمام نمودند و جميع علما فتوى بر قتل و غارت و اذيّت و قلع و قمع دادند و در جميع ممالک بکشتن و آتش زدن و غارت حتّى اذيّت نساء و اطفال پرداختند مع ذلک حضرت بهاءالله در کمال استقامت و متانت باعلاء کلمۀ حضرت باب قيام داشتند ابداً يک ساعت پنهان نشدند واضحاً مشهوداً در بين اعداء مشهور بودند و باقامۀ ادلّه و براهين مشغول و باعلاء کلمة الله معروف و بکرّات و مرّات صدمات شديده خوردند و در هر دقيقه اى در معرض فدا بودند.
و در زير زنجير افتادند و در زير زمين مسجون گشتند و اموال باهظۀ (هنگفت)
موروثه کلّ بتالان و تاراج رفت و از مملکتى بمملکتى چهار مرتبه سرگون شدند و نهايت در سجن اعظم قرار يافتند.
با وجود اين دائماً ندا بلند بود و صيت امرا مشتهر و بفضل و علم و کمالاتى ظاهر شدند که سبب حيرانى کلّ اهل ايران شد بقسمى که در طهران و در بغداد و در اسلامبول و روميلى (از ایالات سابق عثمانی است که شامل جز اعظم قسمت جنوبی شبه جزیره بالکان میشد و شهر ادرنه در آن ایالت واقع می گردید) و در عکّا هر نفسى از اهل علم و معارف چه محبّ و چه مبغض که بحضور حاضر شد هر سؤالى که نمود جواب شافى کافى شنيد و کلّ مقرّ و معترف بر آن بودند که اين شخص در جميع کمالات فريد و وحيد آفاق است.
و در بغداد بسيار واقع که در مجلس مبارک علماى اسلام و يهود و مسيحى و ارباب معارف اروپا حاضر و هر يک سؤالى مينمود و با وجود اختلاف
مشارب (ذوق ها - سلیقه ها) جميع جواب کافى شافى مى شنيدند و مقنع مى گشتند.
حتّى علماى ايران که در کربلا و نجف بودند شخص عالمى را انتخاب کردند و توکيل نمودند و اسم آن شخص ملّا حسن عمو بود. آمد بحضور مبارک بعضى سؤالات از طرف علما کرد جواب فرمودند. و بعد عرض کرد که علما در علم و فضل حضرت مقرّ و معترفند و مسلّم عمومست که در جميع علوم نظير و مثيلى ندارد و اين هم مسلّم است که تدرّس و تحصيل نکرده اند و لکن علما ميگويند که ما باين قناعت ننمائيم و بسبب علم و فضل اقرار و اعتراف بحقّيّتشان نکنيم. لهذا خواهش داريم که يک معجزه اى بجهت قناعت و اطمينان قلب ظاهر فرمايند.
جمال مبارک فرمودند هر چند حقّ ندارند زيرا حقّ بايد خلق را امتحان نمايد نه خلق حقّ را. ولى حال اين قول مرغوب و مقبول امّا امرالله دستگاه تياتر نيست که هر ساعت يک بازى در بياورند و هر روزى يکى چيزى بطلبد در اين صورت امرالله بازيچۀ صبيان (کودکان - بچه ها) شود. ولى علما بنشينند و بالاتّفاق يک معجزه اى را انتخاب کنند و بنويسند که بظهور اين معجزه از براى ما شبهه اى نميماند و کلّ اقرار و اعتراف بر حقّيّت اين امر مينمائيم و آن ورقه را مهر کنند و بياور و اينرا ميزان قرار دهند اگر ظاهر شد از براى شما شبهه نماند و اگر ظاهر نشد بطلان ما ثابت گردد.
آن شخص عالم برخاست و زانوى مبارک را بوسيد و حال آنکه مؤمن نبود و رفت و حضرات علما را جمع کرد و پيغام مبارکرا تبليغ نمود. حضرات مشورت کردند و گفتند اين شخص سحّار است شايد سحرى بنمايد آنوقت از براى ما حرفى نميماند و جسارت نکردند ولى آن شخص در اکثر محافل ذکر نمود و از کربلا رفت بکرمانشاه و طهران و تفصيل را بجميع گفت و خوف و عدم اقدام علما را ذکر نمود.
مقصود اينست که جميع معارضين شرق معترف بر عظمت و بزرگوارى و علم و فضل جمال مبارک بودند و با وجود عداوت جمال مبارک را به بهاءالله شهير تعبير مينمودند.
بارى اين نيّر اعظم بغتةً در افق ايران طالع شد در حالتى که جميع اهالى ايران چه از وزرا چه از علما چه از اهالى جميعاً بمقاومت در کمال عداوت برخاستند و اعلان کردند که اين شخص ميخواهد دين و شريعت و ملّت و سلطنت ما را محو و نابود نمايد چنانچه در حقّ مسيح گفتند. ولى جمال مبارک فرداً وحيداً مقاومت کلّ فرمودند و ابداً ذرّه اى فتور حاصل نشد.
نهايت گفتند تا اين شخص در ايرانست آسايش و راحت نيابد پس بايد اينرا اخراج کرد تا ايران آرام بگيرد. پس بر جمال مبارک سخت گرفتند تا از ايران اذن خروج طلبند بگمان اينکه باين سبب سراج امر مبارک خاموش ميشود ولى بالعکس نتيجه بخشيد امر بلندتر شد و شعله افزونتر گشت در ايران وحده منتشر بود اين سبب شد که در سائر بلاد منتشر گشت.
بعد گفتند که عراق عرب نزديک ايرانست بايد اين شخص را بممالک بعيده فرستاد اين بود که حکومت ايران کوشيد تا آنکه جمال مبارک را از عراق به اسلامبول فرستادند.
باز ملاحظه کردند که ابداً فتورى حاصل نشد گفتند اسلامبول محلّ عبور و مرور اقوام و ملل مختلفه است و ايرانيان بسيار لهذا ايرانيان کوشيدند تا جمال مبارک را بروميلى فرستادند ولى شعله پر زورتر شد امر بلندتر گرديد.
عاقبت ايرانيان گفتند اين محلّات هيچ يک موقع اهانت نبود بايد بمحلّى فرستاد که توهين واقع گردد و محلّ زحمت و اذيّت باشد و اهل و اصحاب بنهايت درجۀ بلا مبتلى گردند پس سجن عکّا را انتخاب نمودند که حبسخانۀ عصاة (عاصی ها - سرکش ها) و قاتلها و سارقها و قطّاع طريق (راهزنان) است و فى الحقيقه در زمرۀ اين نفوس داخل کردند.
امّا قدرت الهيّه ظاهر شد و اعلاء کلمه گرديد و عظمت بهاءالله مشهود شد که در چنين سجنى در چنين اهانتى ايران را از برزخى ببرزخى (حالت به حالتی) ديگر نقل نمود جميع اعدا را مقهور کرد و بر کلّ ثابت کرد که مقاومت اين امر نتوانند و تعاليم مقدّس ه اش سرايت در جميع آفاق نمود و امرش ثابت گشت.
بارى در جميع ولايات ايران اعدا بکمال بغضاء قيام نمودند بستند و کشتند زدند و سوختند و بنيان هزار خانمانرا از بنياد برانداختند و در قلع و قمع بهر وسيله اى تشبّث کردند که امرش را خاموش کنند. با وجود اين در سجن قاتلها و قطّاع طريق و سارقها امرش را بلند کرد و تعاليمش را منتشر فرمود و اکثر نفوس را که در اشدّ بغضاء (نهایت دشمنی) بودند متنبّه نمود و موقن کرد و کارى کرد که نفس حکومت ايران بيدار شد و از آنچه بواسطۀ علماء سوء واقع پشيمان گشت.
و چون جمال مبارک باين سجن در ارض مقدّس رسيدند دانايان بيدار شدند که بشاراتى که خدا در دو سه هزار سال پيش از لسان انبيا داده بود ظاهر شد و خداوند بوعده وفا نمود زيرا ببعضى انبيا وحى فرموده و بشارت بارض مقدّس
داده که ربّ الجنود در تو ظاهر خواهد شد جميع اين وعد ه ها وفا شد. و اگر چنانچه تعرّض اعدا نبود و اين نفى و تبعيد واقع نميگشت عقل باور نميکرد که جمال مبارک از ايران هجرت نمايند و در اين ارض مقدّس خيمه برافرازند.
مقصود اعدا اين بود که اين سجن سبب شود و بکلّى امر مبارک محو و نابود گردد و حال آنکه سجن مبارک تأييد اعظم شد و سبب ترويج گشت صيت الهى بشرق و غرب رسيد و اشعّۀ شمس حقيقت بجميع آفاق درخشيد.
سُبحان الله با وجود آنکه مسجون بودند ولى در جبل کرمل خيمه بلند بود و در نهايت عظمت حرکت ميفرمودند و هر کس از آشنا و بيگانه بحضور مشرّف ميشد ميگفت اين امير است نه اسير.
و بمحض ورود سجن خطابى بناپليون مرقوم فرمودند و بواسطۀ سفير فرانسه ارسال شد. مضمون اينکه سؤال نمائيد جرم ما چه بود که سبب اين سجن و زندان گشت ناپليون جواب نداد. بعد توقيعى ثانى صادر شد و آن در سورۀ هيکل داخل. مختصر خطاب اينکه اى ناپليون چون استماع ندا ننمودى و جواب ندادى عنقريب سلطنتت بباد رود و بکلّى خراب گردى. آن توقيع بواسطۀ قيصر کتفاکو با پوسته ارسال شد و باطّلاع جميع مهاجرين صورت اين خطاب بجميع اطراف ايران رفت. زيرا کتاب هيکل در آن ايّام بجميع ايران نشر شد و اين خطاب از جملۀ مندرجات کتاب هيکل است اين در سنۀ هزار و هشتصد و شصت و نه ميلادى بود و چون اين سورۀ هيکل در جميع ايران و هندوستان منتشر شد در دست جميع احباب افتاد و کلّ منتظر نتايج اين خطاب بودند.
اندک زمانى نگذشت سنۀ هزار و هشتصد و هفتاد ميلادى شد و آتش حرب ميان آلمان و فرانسه برافروخت. با وجود آنکه ابداً کسى گمان غلبۀ آلمان نميکرد ناپليون شکست فاحش خورد و تسليم دشمن گشت و عزّتش بذلّت کبرى مبدّل شد.
و همچنين الواح بسائر ملوک فرستاده شد از جمله توقيعى بجهت اعليحضرت ناصرالدّين شاه فرستاده شد و در آن توقيع ميفرمايد من را احضار کن و جميع علما را حاضر نما و طلب حجّت و برهان کن تا حقّيّت و بطلان ظاهر شود. اعليحضرت ناصرالدّين شاه توقيع مبارک را نزد علما فرستاد و تکليف اين کار کرد ولى علما جسارت ننمودند. پس جواب توقيع را از هفت نفر مشاهير علما خواست بعد از مدّتى توقيع مبارک را اعاده نمودند که اين شخص معارض دينست و دشمن پادشاه . اعليحضرت پادشاه ايران بسيار متغيّر شدند که اين مسأله حجّت و برهانست و حقّيّت و بطلان چه تعلّق بدشمنى حکومت دارد افسوس که ما احترام اين علما را چقدر منظور نموديم و از جواب اين خطاب عاجزند.
بارى آنچه که در الواح ملوک مرقوم جميع بوقوع پيوست بايد از تاريخ سبعين مسيحى (۱۸۷۰ میلادی) گرفت تطبيق بوقوعات کرد. جميع ظاهر شده است و قليلى مانده که مِن بعد بايد ظاهر شود.
و همچنين طوائف خارجه و ملل غير مؤمن نسبت بجمال مبارک امور عظيمه نسبت ميدادند و بعضى معتقد بولايت جمال مبارک بودند. حتّى بعضيها رسائلى نوشتند من جمله سيّد داودى از علماى اهل سنّت در بغداد رسالۀ مختصرى نوشته بود و در آن بمناسبتى چند خارق العاده از جمال مبارک روايت مينمود و الى الآن در شرق در جميع جهات کسانى هستند که بمظهريّت جمال مبارک مؤمن نيستند امّا اعتقاد ولايت دارند و معجزات روايت کنند.
مختصر اينست که چه از موافق وچه از مخالف نفسى بساحت اقدس مشرّف نشد که مقرّ و معترف بر بزرگوارى جمال مبارک نگشت نهايت اينست که ايمان نياورد ولى بر بزرگوارى جمال مبارک شهادت داد بمحضى که در ساحت اقدس مشرّف ميشد ملاقات جمال مبارک چنان تأثير مينمود که اکثر حرف نميتوانستند بزنند.
چه بسيار واقع که نفوس پر عداوتى از دشمنان پيش خود مصمّم ميشد و قرار ميداد که چون بحضور رسم چنين گويم و چنان مجادله و محاججه (دلیل آوردن - بحث کردن) نمايم ولى چون بساحت اقدس ميرسيد مات و متحيّر ميشد و جز صمت و سکوت چاره اى نداشت.
جمال مبارک لسان عرب نخواندند و معلّم و مدرّسى نداشتند و در مکتبى وارد نشدند ولى فصاحت و بلاغت بيان مبارک در زبان عرب و الواح عربىّ العبارة محيّر عقول فصحا و بلغاى عرب بود و کلّ مقرّ و معترفند که مثل و مانندى ندارد.
و چون در نصوص تورات دقّت نمائيم هيچ يک از مظاهر الهيّه اقوام منکره (انکار کننده) را مخيّر(مختار) نفرمود که هر معجزه اى که بخواهيد من حاضرم و هر ميزانى که قرار دهيد من موافقت نمايم. و در توقيع شاه واضحاً فرمود ه اند که علما را جمع کن و من را بطلب تا حجّت و برهان ثابت شود.
پنجاه سال جمال مبارک در مقابل اعدا مانند جبل ايستاده و کلّ محويّت جمال مبارک را ميخواستند و جميع مهاجم بودند و هزار مرتبه قصد صلب و اعدام نمودند و در اين مدّت پنجاه سال در نهايت خطر بودند.
و ايرانى که الى الآن باين درجۀ همجيّت و ويرانى است جميع عقلا از داخل و خارج که مطّلع بر حقائق احوالند متّفق بر آنند که ترقّى و تمدّن و عمران ايران منوط بتعميم تعاليم و ترويج مبادى اين شخص بزرگوار است.
حضرت مسيح در زمان مبارکش فى الحقيقه يازده نفر تربيت فرمود و اعظم آن اشخاص پطرس بود. مع ذلک چون بامتحان افتاد سه مرتبه حضرت مسيح را انکار نمود. با وجود اين، بعد، امر حضرت چگونه نفوذ در ارکان عالم نمود.
حال جمال مبارک هزاران نفوس تربيت فرمود که در زير شمشير نعرۀ يا بهاء الابهى باوج اعلى رساندند و در آتش امتحان مانند ذهب رخ برافروختند. ديگر ملاحظه نمائيد که من بعد چه خواهد شد.
بارى حال انصاف بايد داد که اين شخص بزرگوار چگونه مربّى عالم انسان بود و چه آثار باهره از او ظاهر شد و چه قدرت و قوّتى از او در عالم وجود تحقّق يافت.
تمرین
۱. اوضاع ایران در زمان ظهور حضرت بهاءالله چگونه بود؟
۲. اوضاع وخیم ایران در زمان ظهور حضرت بهاءالله سبب تاسف چه کسانی بود؟
۳. آیا پدر حضرت بهاءالله از علماء بودند؟
۴. حضرت بهاءالله به کدام مدرسه علوم وارد شدند؟
۵. عکس العمل حضرت بهاءالله به امر حضرت باب چگونه بود؟
۶. آیا حضرت بهاءالله در مقابل قلع و قمع بابیان در جائی پنهان شدند؟
۷. بلایائی که حضرت بهاءالله بواسطه تصدیق امر حضرت باب قبول فرمودند کدامند؟
۸. حضرت بهاءالله چند مرتبه سرگون شدند؟
۹. فضل و علم و کمالات حضرت بهاءالله به چه درجه ای بود؟
۱۰. ملا حسن عمو در کجا به حضور حضرت بهاءالله مشرف شد و به نمایندگی از طرف علماء از حضرت بهاءالله چه درخواستی نمود؟ و آیا این درخواست مورد قبول واقع شد؟
۱۱. جزییات جواب حضرت بهاءالله به درخواست ملا حسن عمو چه بود؟ از واژه های امتحان حق - دستگاه تئاتر- بازیچه صبیان استفاده فرمایید.
۱۲. آیا علماء به قول خود وفا کردند؟ اگر وفا کردند چه شد که وفا کردند؟ و اگر وفا نکردند چه شد که وفا نکردند؟
۱۳. تبعید حضرت بهاءالله به عراق عرب توسط دولت با تحریک علماء به چه منظوری اتخاد شد؟ و چرا از بغداد به اسلامبول و از آنجا به رومیلی و سر آخر به عکا تبعید نمودند؟
۱۴. سجن عکا زندان چه نوع افرادی بود؟
۱۵. کامل کنید: «در چنین سجنی در تحت چنین اهانتی ایران را از ….. به …. دیگر نقل نمود»
۱۶. آیا بشاراتی از ادیان سابقه راجع به ورود موعود به اراضی مقدسه وجود داشت؟
۱۷. آیا اگر تعرض اعدا نبود و این نفی و تبعید واقع نمی گشت عقل باور می کرد که جمال مبارک از ایران هجرت نمایند و در ارض مقدس خیمه برافرازند تا بشارات انبیاء تحقق یابد؟
۱۸. کامل کنید: «ولی در جبل کرمل خیمه بلند نمود و در نهایت عظمت حرکت می فرمودند و هر کس از آشنا و بیگانه بحضور مشرف میشد میگفت این …. نه ….. ».
۱۹. چند لوح از حضرت بهاءالله خطاب به ناپلئون نازل شده؟ و هر کدام شامل چه مطالب یا انذاری است؟
۲۰. آیا انذارات لوح ناپلئون و الواح سلاطین به وقوع پیوست؟
۲۱. حضرت عبدالبهاء‌در توصیف کسانی (مخالف یا موافق) به حضور حضرت بهاءالله مشرف میشدند چه مطالبی می فرمایند؟
۲۲. حضرت عبدالبهاء در مورد الواح عربی حضرت بهاءالله چه می فرمایند؟
۲۳. کدامیک از مظاهر مقدسه پیروان دین قبل را در انتخاب معجزه مختار گذاشتند؟
۲۴. چرا می فرمایند حضرت مسیح در زمان مبارکش ۱۱ نفر تربیت نمود؟مگر تعداد حواریون ۱۲ نفر نبود؟
۲۵. اعظم حواری حضرت مسیح که بود و چند بار تبری کرد؟
۲۶. در مقایسه به ۱۱ نفر حضرت مسیح، حضرت بهاءالله چند نفر را تربیت نمودند؟ و فرق شان با پطرس چه بود؟
۲۷. ترقی و تمدن و عمران ایران مشروط به چیست؟
فصل دهم: برهان نقلیه: استدلالات نقليّه از کتب مقدّسه و سه فصل از دانيال
امروز در سر اين سفره قدری از برهان صحبت بداريم .
اگر در ايّام ظهور نور مبين باين بقعه مبارکه آمده بوديد و در پيشگاه حضور حاضر ميشديد و مشاهده آن جمال نورانی مينموديد ملاحظه ميکرديد که آن بيان و آن جمال احتياج بهيچ برهان ديگر ندارد.
بسيار از نفوس بمجرّد تشرّف بحضور موقن و مؤمن شدند ديگر محتاج بهيچ برهانی نگشتند. حتّی نفوسی که در نهايت بغض و انکار بودند بمحض ملاقات شهادت بر بزرگواری جمال مبارک ميدادند و ميگفتند اين شخص جليل است، امّا حيف که اين ادّعا را دارد و ماعدای اين ادّعا آنچه ميگفت مقبول بود.
باری حال که آن نور حقيقت افول فرمود کلّ محتاج ببراهين هستند لهذا مشغول ببراهين عقليّه بوديم يک برهان عقلی ديگر گوئيم و اهل انصافرا همين برهان کفايتست که هيچ کس نميتواند انکار کند.
و آن اينست که اين شخص جليل در سجن اعظم امرشرا بلند کرد و نورش باهر شد و صيتش جهانگير گشت و آوازه بزرگواريش بشرق و غرب رسيد و الی يومنا هذا چنين امری در عالم وجود واقع نشده اگر انصاف باشد. و الّا بعضی از نفوس هستند که اگر جميع براهين عالمرا بشنوند انصاف ندهند . مثلاً بکمال قوّت دول و ملل مقاومت او را نتوانستند بکنند بلکه فرداً وحيداً مسجوناً مظلوماً آنچه خواست مجری داشت.
من معجزات جمال مبارک را ذکر نکنم شايد سامع گويد اين روايتست و محتمل الصّدق و الکذب. مثل اينکه در انجيل روايات معجزات مسيح از حواريّين است نه ديگران امّا يهود منکر آن. ولی اگر من بخواهم که ذکر خوارق عادات از جمال مبارک کنم بسيار است و در شرق مسلّم حتّی در نزد بعضی اغيار نيز مسلّم است.
ولی اين روايات حجّت و برهان قاطع از برای کلّ نشود شايد سامع گويد بلکه اين مطابق واقع نيست زيرا طوائف سائره نيز روايات معجزات از مقتداهای خود کنند. مثلاً امّت براهمه از برای برهما روايت معجزات کنند از کجا فهميم که آنها کذب است و اينها صدق است؟ اگر روايت است آن هم روايتست اگر تواتر است آن هم تواتر است. لهذا اين روايات برهان مقنع نيست. بلی برهانست از برای شخص حاضری که بود و آن هم نيز شايد که شبهه کند که آن معجزه نبود بلکه سحر بود از بعضی سحّارها نيز وقوعات عجيبه روايت شده است.
باری مقصود اينست که بسيار امور عجيبه از جمال مبارک ظاهر شد امّا ما روايت نميکنيم زيرا بجهت کلّ من علی الارض حجّت و برهان نميشود بلکه از برای آنانکه مشاهده نموده‌اند نيز برهان قاطع نشود گمان نمايند که سحر است.
و همچنين اکثر معجزات که از انبيا ذکر شده است معانی دارد. مثلاً در شهادت حضرت مسيح در انجيل مذکور است که ظلمت احاطه کرد و زلزله شد و حجاب هيکل منشقّ گشت و اموات از قبور برخاستند. اگر اين بظاهر بود واقعه عظيمی است البتّه در تاريخ ايّام درج ميشد و سبب اضطراب قلوب ميشد و اقلّاً حضرت مسيح را سپاهيان از صليب نزول ميدادند و يا آنکه فرار ميکردند. و اين وقايع در هيچ تاريخی مذکور نه.
پس معلوم است که مقصد ظاهر عبارت نيست بلکه معنی دارد و ما مقصدمان انکار کردن نيست، فقط مراد اينست که اين روايات برهان قاطع نميشود و معنی دارد مقصد همين قدر است.
لهذا ما امروز در سر سفره رجوع ببيانات باستدلالات نقليّه از کتب مقدّسه نمائيم و تا بحال آنچه ذکر شد دلائل عقليّه بود. و چون اين مقام تحرّی حقيقت است و جستجوی واقع مقاميست که تشنه جانسوخته آرزوی آب حيات نمايد و ماهی مضطرب بدريا رسد مريض طبيب حقيقی جويد و بشفای الهی فائز شود قافله گمگشته براه حقّ پی برد و کشتی سرگشته و حيران بساحل نجات رسد لهذا بايد طالب متّصف بچند صفات باشد.
اوّلاً که بايد منصف باشد و منقطع از ما سوی اللّه و قلبش بکلّی بافق اعلی توجّه کند و از اسيری نفس و هوی نجات يابد زيرا اينها همه مانعست.
و از اين گذشته تحمّل هر بلائی لازمست و بايد در نهايت تنزيه و تقديس باشد و از حبّ و بغض جميع ملل عالم بگذرد چه که يحتمل حبّش بجهتی مانع از تحقيق جهت ديگر شود و همچنين بغض بجهتی شايد مانع از کشف حقيقت آن شود.
اين مقام طلبست طالب بايد باين اخلاق و اطوار باشد و تا باين مقام نيايد ممکن نيست که بشمس حقيقت پی برد.
بر سر مطلب رويم.
جميع ملل عالم منتظر دو ظهور هستند که اين دو ظهور بايد با هم باشد و کلّ موعود به آنند. يهود در تورات موعود بربّ الجنود و مسيح هستند و در انجيل موعود برجوع مسيح و ايليا هستند و در شريعت محمّدی موعود بمهدی و مسيح هستند و همچنين زردشتيان و غيره. اگر تفصيل دهيم بطول انجامد.
مقصد اينست که کلّ موعود بدو ظهورند که پی در پی واقع شود و اخبار نمودند که درين دو ظهور جهان جهان ديگر شود و عالم وجود تجديد گردد و امکان خلعت جديد پوشد و عدل و حقّانيّت جهانرا احاطه کند و عداوت و بغضاء زائل شود و آنچه که سبب جدائی ميانه قبائل و طوائف و ملل است از ميان رود و آنچه که سبب اتّحاد و اتّفاق و يگانگی است بميان آيد. غافلان بيدار شوند کورها بينا گردند کرها شنوا شوند گنگها گويا گردند مريضها شفا يابند مرده ها زنده شوند جنگ مبدّل بصلح شود عداوت منقلب بمحبّت گردد اسباب نزاع و جدال بکلّی از ميان برخيزد و از برای بشر سعادت حقيقی حاصل شود ملک آيينه ملکوت شود ناسوت سرير لاهوت گردد کلّ ملل ملّت واحده شود و کلّ مذاهب مذهب واحد گردد جميع بشر يک خاندان شود و يک دودمان گردد و جميع قطعات عالم حکم يک قطعه يابد و اوهامات جنسيّه و وطنيّه و شخصيّه و لسانيّه و سياسيّه جميع محو و فانی شود کلّ در ظلّ ربّ الجنود بحيات ابديّه فائز گردند.
حال بايد استدلال از کتب مقدّسه بر وقوع اين دو ظهور نمود و استنباط از اقوال انبيا کرد زيرا حال ما ميخواهيم که استدلالات از کتب مقدّسه نمائيم. ادلّه معقوله در اثبات اين دو ظهور چند روز پيش در سر سفره اقامه گشت.
خلاصه در کتاب دانيال از تجديد عمارت بيت المقدّس تا يوم شهادت حضرت مسيح را بهفتاد هفته معيّن کرده که بشهادت حضرت مسيح قربانی منتهی شود و مذبح خراب گردد. اين خبر از ظهور حضرت مسيح است و بدايت تاريخ اين هفتاد هفته تجديد و تعمير بيت المقدّس است و در اين خصوص چهار فرمان از سه پادشاه بتعمير بيت المقدّس صادر شد.
اوّل از کورش است که در سنهء ٥٣٦قبل از ميلاد صادر شد. و اين در کتاب عزرا در فصل اوّل مذکور است.
فرمان ثانی بتجديد بنای بيت المقدّس از داريوش فارس است که در تاريخ ٥١٩ قبل از ميلاد صادر شده و اين در فصل ششم عزرا مذکور است.
فرمان ثالث از ارتحشستا در سنه سابع از حکومتش در تاريخ ٤٥٧ قبل از ميلاد صادر شده و اين در فصل هفتم عزرا مذکور است. فرمان رابع از ارتحشستا در سنه ٤٤٤ قبل از ميلاد صادر اين در فصل دوم نحمياست.
امّا مقصد حضرت دانيال امرثالث است که ٤٥٧ قبل از ميلاد بود. هفتاد هفته ٤٩٠ روز ميشود. هر روزی بتصريح کتاب مقدّس يک سالست در تورات ميفرمايد يوم ربّ يک سالست پس ٤٩٠ روز ٤٩٠ سال شد. فرمان ثالث که از ارتحشستاست ٤٥٧ سال قبل از تولّد مسيح بود و حضرت مسيح وقت شهادت و صعود سی و سه سال داشتند سی و سه را چون بر پنجاه و هفت ضمّ کنی ٤٩٠ ميشود که دانيال از ظهور حضرت مسيح خبر داده .
امّا در آيه بيست و پنجم از اصحاح تاسع دانيال نوع ديگر يعنی هفت هفته و شصت و دو هفته بيان ميکند. و اين بظاهر اختلاف دارد با قول اوّل. بسياری در تطبيق اين دو قول حيران مانده‌اند که چطور در جائی هفتاد هفته و در جائی شصت و دو هفته و هفت هفته ذکر نموده و اين قول با آن قول مطابقت ندارد. و حال آنکه دانيال دو تاريخ بيان ميفرمايد يک تاريخ بدايتش صدور امر ارتحشستاست که برای عزرا ببنای اورشليم صدور يافت اين هفتاد هفته است که منتهی بصعود مسيح ميشود و ذبيحه و قربانی بشهادت حضرت مسيح منتهی شد، تاريخ ثانی در آيه بيست و ششم است که بعد از اتمام تعمير بيت المقدّس است که تا صعود مسيح اين شصت و دو هفته است. هفت هفته عمارت بيت المقدّس طول کشيد که عبارت از چهل و نه سال باشد اين هفت هفته را چون بر شصت و دو هفته ضمّ کنی شصت و نه هفته ميشود و در هفته اخير صعود حضرت مسيح واقع گشت. اين هفتاد هفته تمام شد در اين صورت اختلافی باقی نماند.
و چون ظهور حضرت مسيح باخبار دانيال ثابت شد حال باثبات ظهور حضرت بهاءاللّه و حضرت اعلی پردازيم و تا بحال ادلّه عقلی ذکر کرديم حال بايد ادلّه نقلی ذکر کنيم.
در آيه سيزدهم فصل هشتم از کتاب دانيال ميفرمايد :" و مقدّس متکلّميرا شنيدم و هم مقدّس ديگريرا که از آن متکلّم ميپرسيد که رؤيای قربانی دائمی و عصيان خراب کننده تا بکی ميرسد و مقام مقدّس و لشکر بپايمالی تسليم کرده خواهد شد و بمن گفت که تا بدو هزار و سيصد شبانه روز آنگاه مقام مقدّس مصفّی خواهد گرديد " تا آنکه ميفرمايد :" اين رؤيا نسبت بزمان آخر دارد "، يعنی اين فلاکت و اين خرابيّت و اين حقارت تا کی ميکشد يعنی صبح ظهور کی است پس گفت تا دو هزار و سيصد شبانه روز آنگاه مقام مقدّس مصفّی خواهد شد.
خلاصه مقصد اينجاست که دو هزار و سيصد سال تعيين ميکند و بنصّ تورات هر روزی يک سالست. پس از تاريخ صدور فرمان ارتحشستا بتجديد بنای بيت المقدّس تا يوم ولادت حضرت مسيح ۴۵۶سال است و از يوم ولادت حضرت مسيح تا يوم ظهور حضرت اعلی ١٨٤٤سنه است و چون ٤٥٦ را ضمّ بر اين کنی دو هزار و سيصد سال ميشود. يعنی تعبير رؤيای دانيال در سنه ١٨٤٤ ميلادی واقع شد و آن سنه ظهور حضرت اعلی بود بنصّ خود دانيال.
ملاحظه نمائيد که بچه صراحت سنه ظهور را معيّن ميفرمايد و ديگر اخبار ظهور ازين صريحتر نميشود و حضرت مسيح در اصحاح بيست و چهارم از انجيل متّی آيه سيّم تصريح ميفرمايد که مقصود ازين اخبار دانيال زمان ظهور است و آن آيه اينست :" و چون بکوه زيتون نشسته بود شاگردانش در خلوت نزد وی آمده گفتند بما بگو که اين امور کی واقع ميشود و نشان آمدن تو و انقضای عالم چيست "؟ از جمله بيانات حضرت مسيح که در جواب ايشان گفت اين بود :" پس چون مکروه ويرانيرا که بزبان دانيال نبيّ گفته شده است در مقام مقدّس بر پا شده ببينيد هر که خواند دريافت کند " (انتهی)
و جوابرا حواله باصحاح ثامن از کتاب دانيال فرمود که هر کس آن اصحاح را بخواند آن زمان را دريافت خواهد نمود. ملاحظه فرمائيد که چگونه ظهور حضرت اعلی صريح تورات و انجيل است.
باری حال بيان تاريخ ظهور جمال مبارک را از تورات نمائيم. تاريخ ظهورجمال مبارک بسنه قمری از بعثت و هجرت حضرت محمّد بيان مينمايد زيرا در شريعت حضرت محمّد سنه قمری معتبر است و معمول بها. زيرا در آن شريعت در هر خصوص از احکام عبادات سنه قمری معمول به است. در اصحاح دوازدهم آيه ششم از کتاب دانيال ميفرمايد :" و بيکی مرد ملبّس شده بکتان که بالای آبهای شهرميايستاد گفت که انجام اين عجائبات تا بچند ميکشد و آن مردملبّس شده بکتان را که بالای آبهای شهر ميايستاد شنيدم در حالتی که دست راست و دست چپ خود را بسوی آسمان بلند کرده بحيّ ابدی سوگند ياد نمود که برای يک زمان و دو زمان و نصف زمان خواهد بود و چون پراکندگی قوّت قوم مقدّس بانجام رسد آنگاه همه اين امور باتمام خواهد رسيد". روز را هر چند از پيش بيان نمودم ديگر احتياج بيان ندارد. ولی مختصر ذکری ميشود که هر روزِ اَب عبارت از يک سالست. و هر سال عبارت از دوازده ماه است. پس سه سال و نيم چهل و دو ماه ميشود و چهل و دو ماه هزار و دويست و شصت روز است و هر روزی در کتاب مقدّس عبارت از يک سالست و در سنه ١٢٦٠ از هجرت محمّد تاريخ اسلامی حضرت اعلی مبشّر جمال مبارک ظاهر شد و بعد در آيه يازدهم ميفرمايد:" و از هنگام موقوف شدن قربانی دائمی و نصب نمودن رجاست ويرانی هزار و دويست و نود روز خواهد بود خوشا بحال آنکه انتظار کشد و بهزار و سيصد و سی و پنج روز برسد".
بدايت اين تاريخ قمری از يوم اعلان نبوّت حضرت محمّد است برعموم اقليم حجاز و آن سه سال بعد از بعثت بود زيرا در بدايت نبوّت حضرت مستور بود و کسی جز خديجه و ابن نوفل اطّلاع نداشت بعد از سه سال اعلان گرديد و جمال مبارک در سنه هزار ودويست و نود از اعلان نبوّت حضرت محمّد اعلان ظهور فرمودند.
تمرینات
۱. یک دلیل عقلی دیگر که در آغاز این فصل در باره ظهور حضرت بهاءالله ذکر فرموده اند چیست؟
۲. آیا معجزات دلیل حقانیت مظاهر ظهور است؟ چرا؟
۳. آیا معجزه برای شخص حاضر برهان قانع کننده بر حقانیت مظاهر مقدسه می تواند باشد؟ چرا؟
۴. آیا معجزاتی که از انبیاء ذکر شده، به ظاهر ظاهر اتفاق افتاده است؟
۵. چرا روایت احاطه ظلمت و زلزله و منشق شده حجاب هیکل و قیام اموات از قبر هنگام شهادت حضرت مسیح نمی تواند ظاهری باشد؟
۶. در جدول زیر صفات لازم برای تحری حقیقت در سمت راست ذکر شده است. نقطه مقابل هر یک از این صفات را در سمت چپ مرقوم فرمایید:
۷. چرا حب و بغض به ملل دیگر از شرایط تحری حقیقت است؟
۸. آیا ممکن است بدون شرایط بالا به حقیقت رسید؟
۹. هر روز مطابق تورات چند وقت است؟
۱۰. آیا دانیال نبی بشارت به ظهور حضرت باب و حضرت بهاءالله داده است؟
فصل چهاردهم: براهین روحانیه
در اين عالم جسمانی زمانرا ادوار است و مکانرا اطوار (حالات - اشکال). فصولرا گردش است و نفوسرا ترقّی و تدنّی و پرورش . گاهی فصل ربيع است و گهی موسم خريف (پائیز). دمی اوان تابستانست و اوقاتی فصل زمستان.
موسم بهار ابر گهر بار دارد و نفحه مشکبار نسيم جان بخش دارد و هوائی در نهايت اعتدال. باران ببارد خورشيد بتابد، ارياح لواقح (بادهائی که درختان را بارور میکند - بادهای باران خیز) بوزد عالم تجديد شود و نفحه حيات در نبات و حيوان و انسان پديد آيد، کائنات ارضيّه از برزخی ببرزخ (حالتی به حالت) ديگر انتقال نمايد
جميع اشيا خلعت تازه پوشد و خاک سياه پر گياه گردد و کوه و صحرا حلّه خضرا (جامه سبز - لباس سبز) يابد. درختان برگ و شکوفه نمايد و گلستان گل و رياحين بروياند. جهان جهان ديگر گردد و کيهان حيات جان پرور يابد. عالم ارضی جسم بيجان بود روح تازه يابد و لطافت و صباحت (زیبائی) و ملاحت بی اندازه حاصل نمايد.
پس بهار سبب حيات جديد شود و روح بديع دهد.
بعد موسم تابستان آيد و حرارت افزايد و نشو و نما نهايت قوّت بنمايد قوّه حيات در عالم نبات بدرجه کمال رسد و زمان حصاد (درو) شود. دانه خرمن گردد و قوت بهر دی و بهمن مهيّا شود.
بعد فصل خزان بی امان آيد و نسيم ناگوار بوزد. باد عقيم (سخت و شدید - بی فایده) مرور کند و فصل سقيم حصول يابد. جميع اشيا پژمرده شود و هوای لطيف افسرده گردد. نسيم بهار بباد خريف مبدّل شود. اشجار سبز و خرّم افسرده و عريان گردد. و گل و رياحين حالت غمگين يابد گلشن نازنين گلخن ظلمانی شود.
بعد فصل زمستان آيد و سرما و طوفان گردد برف است و بوران تگرگست و باران رعد است و برق جمودتست (جامد شدن) و خمودت ( پژمردگی) جميع کائنات نباتيّه بحالت موت افتد و موجودات حيوانيّه پژمرده و افسرده گردد.
چون باين درجه رسد باز نو بهار جان پرور آيد و دور جديد شود و موسم ربيع با کمال حشمت و عظمت با جنود طراوت و لطافت در کوه و دشت خيمه بر افرازد. دوباره هيکل موجودات تجديد شود و خلقت کائنات تازه گردد. اجسام نشو و نما يابد. دشت و صحرا سبز و خرم گردد. درختها شکوفه نمايد و آن بهار پارسالی باز در نهايت عظمت و جلال رجوع کند و وجود کائنات بر اين دور و تسلسل بايد و شايد و پايد.
اين دور و گردش عالم جسمانيست.
بهمين قسم ادوار روحانی انبيا. يعنی يوم ظهور مظاهر مقدّسه بهار روحانيست، تجلّيات رحمانيست، فيض آسمانيست، نسيم حياتست، اشراق شمس حقيقت است. ارواح زنده شود، قلوب تر و تازه گردد، نفوس طيّبه شود، وجود بحرکت آيد، حقايق انسانيّه بشارت يابد و درمراتب و کمالات نشو و نما جويد. ترقّيات کلّيّه حاصل شود. حشر و نشور (برگ در آوردن - احیا مردگان) گردد. زيرا ايّام قيام است و زمان جوش و خروش. دم فرح و سرور است و وقت انجذاب موفور.
بعد، آن بهار جان پرور منتهی بتابستان پر ثمر شود. اعلاء کلمة اللّه گردد و ترويج شريعة اللّه. جميع اشيا بدرجه کمال رسد. مائده آسمانی منبسط گردد. نفحات قدس شرق و غرب معطّر نمايد. تعاليم الهی جهانگير شود. نفوس تربيت شود. نتائج مشکوره (پسندیده) حاصل گردد و ترقّيات کلّيّه در عالم انسانی جلوه نمايد و فيوضات رحمانی احاطه کند و شمس حقيقت از افق ملکوت بنهايت قوّت و حرارت اشراق نمايد.
و چون بدائره نصف النّهار رسد (نیمه روز - هر دایره فرضی جغرافیایی به دور زمین که از دو قطب شمال و جنوب کره زمین بگذرد) رو بغروب و زوال نهد. و آن بهار روحانيرا از پی زمان خزان آيد. نشو و نما بايستد. نسيم مبدّل بريح عقيم (باد بی فایده) گردد و موسم سقيم طراوت و لطافت باغ و صحرا و گلزار را زائل کند. يعنی انجذابات وجدانيّه نماند. اخلاق رحمانيّه مبدّل گردد. نورانيّت قلوب مکدّر شود و روحانيّت نفوس متغيّر گردد. فضائل مبدّل برذائل شود و تقديس و تنزيه نماند. از شريعة اللّه اسمی ماند و از تعاليم الهيّه رسمی پايد. اساس دين اللّه محو و نابود شود. عادات و رسومی موجود گردد. تفريق حاصل شود و استقامت بتزلزل تبديل شود. جانها مرده گردد و قلوب پژمرده شود و نفوس افسرده گردد.
ايّام زمستان آيد، يعنی برودت جهل و نادانی احاطه کند و ظلمت ضلالت نفسانی مستولی شود. پس از آن جمودتست و نافرمانی، سفاهت است و کاهلی، سفالت (پستی) است و شؤون حيوانی، برودتست و خمودت جمادی. مثل فصل زمستان که کره ارض از تأثير حرارت شمس محروم ماند و مخمود و مغموم شود.
وقتی که عالم عقول و افکار باين درجه رسد موت ابدی است و فنای سرمدی. و چون موسم زمستان حکمش جاری گشت دوباره بهار روحانی آيد و دور جديد جلوه نمايد. نسيم روحانی وزد، صبح نورانی دمد، ابر رحمانی ببارد، پرتو شمس حقيقت بتابد، عالم امکان حيات جديد يابد و خلعت بديع پوشد. جميع آثار و مواهب ربيع گذشته در اين بهار جديد دوباره و شايد اعظم از آن جلوه نمايد.
ادوار روحانيّه شمس حقيقت مانند ادوار عالم شمس دائماً در دور و تجديد است. مَثَلِ شمس حقيقت مثل آفتابست. شمس خارج را مشارق و مطالع متعدّد است روزی از برج سرطان (نقطه ای از منطقه البروج است که وقتی خورشید از آنجا باشد اول تابستان گردد و مدار آن در ۲۳ درجه و ۲۷ دقیقه و ۳۰ ثانیه در شمال خط استوا است) طلوع نمايد و وقتی از برج ميزان (برج هفتم برابر با مهرماه) . زمانی از برج دلو (نام برج یازدهم سال برابر بهمن) اشراق کند و گهی از برج حمل پرتو افشاند امّا شمس شمس واحد است و حقيقت واحده.
ارباب دانش عاشق شمسند نه مفتون مشارق و مطالع. و اهل بصيرت طالب حقيقتند نه مظاهر و مصادر.
لهذا آفتاب از هر برج و مشرقی طلوع نمايد ساجد گردند و حقيقت از هر نفس مقدّسی ظاهر شود طالب شوند. اين نفوس هميشه بحقيقت پی برند و از آفتاب جهان الهی محتجب نگردند. عاشق آفتاب و طالب انوار دائماً توجّه بشمس دارد. خواه در برج حمل بدرخشد، خواه در برج سرطان فيض بخشد، خواه در برج جوزا (برج سوم برابر خرداد ماه) بتابد.
امّا جاهلان نادان عاشق بروجند و واله و حيران مشارق نه آفتاب.
و وقتی که در برج سرطان بود توجّه داشتند، بعد آن آفتاب ببرج ميزان انتقال کرد، چون عاشق برج بودند متوجّه و متمسّک ببرج شدند و محتجب از آفتاب، چه که آفتاب انتقال کرد.
مثلاً يکوقتی شمس حقيقت از برج ابراهيمی پرتوی انداخت. بعد در برج موسوی شفقی زد و افقی روشن نمود. بعد از برج مسيحی در نهايت قوّت و حرارت و اشراق طلوع کرد. آنان که طالب حقيقت بودند آن حقيقت را در هر جا ديدند ساجد شدند. امّا آنهائی که متمسّک بابراهيم بودند وقتی که تجلّی بر طور (کوه سینا که احکام عشره در آنجا نازل شد) نمود و حقيقت موسی را روشن کرد محتجب شدند. و آنهائی که متمسّک بموسی بودند وقتی که شمس حقيقت از نقطه مسيحی در نهايت نورانيّت جلوه ربّانی کرد محتجب شدند و قس علی ذلک.
پس بايد انسان طالب حقيقت باشد. آن حقيقت را در هر ذات مقدّسی يابد واله و حيران گردد و منجذب فيض يزدان شود مانند پروانه عاشق نور باشد در هر زجاجی برافروزد و بمثابه بلبل مفتون گل باشد در هر گلشنی برويد.
و اگر آفتاب ازمغرب طالع شود آفتاب است نبايد محتجب بمشرق شد و غربرا محلّ افول و غروب شمرد.
و همچنين بايد تحرّی فيوضات الهيّه و تجسّس اشراقات رحمانيّه کرد و در هر حقيقتی واضح و آشکار يافت بايد واله و حيران شد.
ملاحظه کنيد که يهود اگر متمّسک بافق موسوی نبودند بلکه ناظر بشمس حقيقت بودند البتّه آن شمس را در مطلع حقيقی مسيحی در نهايت جلوه رحمانی مشاهده مينمودند. ولی هزارافسوس که بلفظ موسی متمسّک شدند و از آن فيض الهی و جلوه ربّانی محروم ماندند.
تمرینات
۱. آیا زمان بدون ادوار - مکان بدون اطوار - فصول بدون گردش - نفوس بدون ترقی و تدنی ممکن است؟
۲. آیا فصول عالم طبیعت ( بهار- تابستان - پاییز - زمستان) قرینه ای در عالم روحانی دارند؟
۳. بنظر شما چطور فصل بهار شبیه به زمان ظهور دیانت جدید است؟
۴. فصل تابستان با چه دوره ای از ادوار دیانت جدید قابل مقایسه است؟
۵. در کدام فصل روحانی «اساس دین الله محو شود و عادات و رسومی موجود گردد تفریق حاصل شود و استقامت بتزلزل تبدیل شود»؟
۶. «برودت جهل و نادانی احاطه کند و ظلمت ظلالت نفسانی مستولی شود. پس از آن جمودتست و نافرمانی، سفاهت است و کاهلی» مربوط به کدام فصل روحانی است؟
۷. قرینه خورشید در عالم روحانی چیست؟
۸. آیا خورشید همیشه از یک برج طلوع مینماید؟
۹. کامل کنید: «ارباب دانش …… شمسند نه مفتون مشارق و مطالع».
۱۰. کامل کنید: «اما جاهلان نادان عاشق ….. و واله و حیران مشارق نه …...».
۱۱. عکس العمل آنهائی که عاشق برج موسوی بودند نسبت به ظهور برج مسیحی چه بود؟ چرا؟
۱۲. آیا اگر آفتاب از غرب طالع شود میتوان محتجب ماند که مغرب محل غروب آفتاب است و لذا آنچه طلوع کرده آفتاب نیست؟
۱۳. کامل کنید: «ملاحظه کنید که یهود اگر متمسک بافق موسوی نبودند بلکه ناظر بشمس حقیقت بودند - البته آن شمس را در مطلع حقیقی مسیحی در نهایت جلوه رحمانی مشاهده می نمودند. ولی هزار افسوس که ….. موسی متمسک شدند و از آن فیض الهی و جلوه ربانی محروم ماندند»
۱۴. بنا بر تعاریف حضرت عبدالبهاء راجع به فصول روحانی، در گروه خود فصول مختلف یهودیت، مسیحیت، اسلام و آیین بهایی را بررسی کنید.
فصل پانزدهم - بيان غنای حقيقی وجود
شرافت و علويّت هر کائنی از موجودات بامری مشروط و بکيفيّتی مربوط.
مزيّت و زينت و کمال زمين در اينست که از فيض ابر بهاری سبز و خرم گردد. نبات انبات شود گل و رياحين برويد. درختان بارور پر از ثمر گردد و ميوه تازه و تر بخشد گلشن تشکيل گردد. چمن تزيين يابد کشت زار و کوهسار حلّه خضرا پوشد. باغ و راغ و مدن و قری زينت يابد اين سعادت عالم جماد است .
امّا نهايت علويّت و کمال عالم نبات در اينست که درختی در کنار جويباری از آب شيرين قد بفرازد. نسيم خوشی بر او وزد و حرارت آفتاب بتابد و باغبان بتربيت او پردازد. و روزبروز نشو و نما نمايد و ثمر بخشد. و سعادت حقيقی آن در اينست که بعالم حيوان و عالم انسان ترقّی کند و بدل ما يتحلّل در جسم حيوان و انسان گردد.
و علويّت عالم حيوان در اينست که اعضا و جوارح و قوای آن مکمّل و ما يحتاج حاضر و مهيّا گردد و اين نهايت عزّت و شرف و علويّت آنهاست. مثلاً نهايت سعادت حيوان در اينست چمنی سبز و خرم و آب جاری در نهايت حلاوت و جنگلی در غايت طراوت اگر چنين چيزی مهيّا شود ديگر ما فوق آن سعادتی بجهت حيوان متصوّر نه.
مثلاّ مرغی در جنگل سبز و خرمی در محلّ پر لطافت بلندی بر درخت تنومندی بر فراز شاخ بلندی آشيانه سازد و آنچه خواهد از دانه و آب حاضر و مهيّا باشد. اين از برای پرنده سعادت کلّيّه است.
ولی سعادت حقيقی اينست که از عالم حيوان بعالم انسان انتقال نمايد. مثل حيوانات ذرّيّه که بواسطه هوا و آب در جوف انسان حلول نمايد و تحليل گردد و بدل ما يتحلّل در جسم انسان گردد اين نهايت عزّت و سعادت اوست ديگر ما فوق آن عزّتی برای او تصوّر نشود.
پس واضح و معلوم شد که اين نعمت و راحت و ثروت جسمانيّه سعادت تامّه جماد و نبات و حيوان است.
و هيچ ثروت و غنائی و راحت و آسايشی در عالم جسمانی مثل غنای اين طيور نيست بجهت اينکه اين صحرا و کهسار فضای آشيانه او و جميع دانه ها و خرمنها ثروت و قوت او. و جميع اراضی و قری و چمن و مرعی (چراگاه) و جنگل و صحرا ملک او. حال اين مرغ غنی‌تر است يا اغنياء انسان ؟ زيرا آنچه دانه چيند و ببخشد ثروتش تناقص حاصل ننمايد.
پس معلوم شد که عزّت و علويّت انسان مجرّد بلذائذ جسمانيّه و نعم دنيويّه نه. بلکه اين سعادت جسمانيّه فرع است. و امّا اصل علويّت انسانيّه خصائل و فضائلی است که زينت حقيقت انسانست و آن سنوحات (الهامات) رحمانيّه و فيوضات سمائيّه و احساسات وجدانيّه و محبّت الهيّه و معرفت ربّانيّه و معارف عموميّه و ادراکات عقليّه و اکتشافات فنّيّه است. عدل و انصاف است. صدق و الطاف است. شهامت ذاتيّه است. مروّت فطريّه است. صيانت حقوق است. محافظه عهد و ميثاق است. راستی در جميع امور است و حقيقت پرستی در جميع شؤون. جانفشانی بجهت خير عموم است و مهربانی و رأفت با جميع طوائف انسانی و اتّباع تعاليم الهيست و خدمت ملکوت رحمانی هدايت خلق و تربيت ملل و امم است. اين است سعادت عالم انسانی. اينست علويّت بشر در عالم امکانی. اينست حيات ابدی و عزّت آسمانی.
و اين مواهب در حقيقت انسان جز بقوّه ملکوتی الهی و تعاليم آسمانی جلوه ننمايد. زيرا قوّتی خواهد ما وراء الطّبيعه و در عالم طبيعت نمونه ای از اين کمالات ممکن ولی بی ثبات و بی بقا. مثل شعاع آفتاب بر ديوار. خداوند مهربان چنين تاج وهّاجی بر سر انسان نهاده پس بايد بکوشيم تا گوهر آبدارش بر جهان بدرخشد. انتهی
تمرینات
۱. آیا جمیع کائنات کمال یا بهشتی دارند؟
۲. کمال یا بهشت جمادات چیست؟
۳. کمال یا بهشت عالم نبات چیست؟
۴. سعادت حقیقی عالم نبات چیست؟
۵. کمال یا بهشت عالم حیوان چیست؟
۶. سعادت حقیقی عالم حیوان چیست؟
۷. یک مثال برای سعادت حقیقی حیوانات ذکر کنید.
۸. آیا هیچ ثروت و غنائی و راحتی در عالم جسمانی مثل غنای پرندگان وجود دارد؟ چرا؟
۹. آیا عزت و علویت انسان مجرد بلذائذ جسمانیه و نعمای دنیویه است؟ چرا؟
۱۰. علویت انسانیه در چیست؟
۱۱. قوه خلاقه ای که موجد سعادت انسانی میشود کدام قوه است؟
۱۲. آیا قوه مذکور می تواند طبیعی باشد؟
قسم دوم: بعضی مقالات متعلّق بمسائل مذهب عيسوی
فصل شانزدهم - در بيان آنکه معقولات فقط بواسطه اظهار در قميص محسوس بايد بيان شود
يک مسأله ايست که خيلی مدار است از برای ادراک مسائل ديگر که ذکر نموده و خواهيم کرد تا بجوهر مسائل پی بريد. و آن اينست که معلومات انسانی منقسم بدو قسم است: قسمی معلومات محسوسه است: يعنی شيئی که چشم و يا گوش و يا شامّه و يا ذائقه و يا لامسه ادراک نمايد آنرا محسوس نامند.
مثلاً اين آفتاب محسوس است زيرا ديده ميشود اين را محسوس گويند. و همچنين اصوات محسوس است زيرا گوش ميشنود. و روايح محسوس است زيرا مشمومست شامّه احساس آن ميکند. و طعوم محسوس است زيرا ذائقه ادراک حلاوت و حموضت (ترشی) و ملاحت آنرا مينمايد. و حرارت و برودت محسوس است زيرا لامسه ادراک آنرا مينمايد. اينها را حقايق محسوسه گويند.
امّا قسم ديگر از معلومات انسانی معقولاتست. يعنی حقائق معقوله است که صورت خارجيّه ندارد و مکان ندارد و غير محسوسه است.
مثلاً قوّه عقل محسوس نيست. و صفات انسانيّه بتمامها محسوس نيست بلکه حقايق معقوله است. و همچنين حبّ نيز حقيقت معقوله است، محسوسه نيست. زيرا اين حقائق را گوش نشنود، چشم نبيند، شامّه استشمام نکند، ذائقه نچشد، لامسه ادراک ننمايد.
حتّی مادّه اثيريّه (جو پیرامون اتمسفر- به عقیده قدما عنصر پنجم یا ماده افلاک کره نار) که قوايشرا در حکمت طبيعيّه حرارت و نور و کهربا و مغناطيس گويند، آن نيز حقيقت معقوله است نه محسوسه. و همچنين نفسِ طبيعت نيز حقيقت معقوله است نه محسوسه. و همچنين روح انسانی حقيقت معقوله است نه محسوسه.
و چون خواهی که اين حقايق معقوله را بيان نمائی مجبور بر آنی که در قالب محسوس افراغ نمائی (در قالبی ریختن) و بيان کنی زيرا در خارج جز محسوس نيست.
پس چون بيان حقيقت روح و شؤون و مراتب خواهی مجبور بر آنی که بصورت محسوسات بيان نمائی زيرا در خارج جز محسوس موجود نه.
مثلاً حزن و سرور از امور معقوله است و چون آن کيفيّت روحانيّه را بيان خواهی گوئی دلم تنگ شد يا قلبم گشايش يافت و حال آنکه در روح انسان و قلب نه تنگی حاصل و نه گشايش. بلکه کيفيّتی است روحانيّه و معقوله. چون بيان خواهی مجبوری که بصورت محسوسه بيان کنی. مثلاً ميگوئی فلان شخص خيلی ترقّی کرد و حال آنکه در مقام و محلّش باقی و برقرار. و فلان کس مقامش عالی شد و حال آنکه آن شخص مثل سائر اشخاص بر زمين راه ميرود. ولی اين علوّ و ترقّی يک کيفيّت روحانيست و حقيقت معقوله است. چون بيان خواهی مجبوری بصور محسوسه بيان کنی چه که در خارج جز محسوس نيست.
مثلاً علم را بنور تأويل کنی و جهل را بظلمت. حال ملاحظه نمائيد آيا علم نور محسوس است و يا جهل ظلمت محسوسه؟ ابداً چنين نيست. فقط کيفيّت معقوله ايست وقتی که در خارج بيان خواهی، علم را نور جهل را ظلمت خوانی. و گوئی که قلب من تاريک بود، بعد روشن شد. حال آن روشنائیِ علم و آن ظلمتِ جهل، حقيقت معقوله است نه محسوسه. و لکن چون در خارج بيان خواهيم مجبوريم بصُورِ محسوسه بيان کنيم.
پس معلوم شد که کبوتری که داخل مسيح شد - نه اين کبوتر محسوسه است، بلکه يک کيفيّت روحانی بود. بجهت تفهيم و تفهّم بصورت محسوسه بيان شد.
مثلاً در تورات است خدا در عمودی از نار ظاهر شد. حال مقصد اين صورت محسوسه نيست. يک حقيقت معقوله است که در صورت محسوسه بيان شده است.
حضرت مسيح ميفرمايد اَلأَبُ فِی الإِبْنِ وَ الإِبْنُ فی الأَبِ. حال حضرت مسيح در درون خدا بود يا خدا در درون مسيح بود؟ لا و اللّه. بلکه اين کيفيّت معقوله ايست که بصورت محسوسه بيان شده است.
آمديم در بيان عبارت مبارک اينکه ميفرمايد: «يا سلطان انّی کُنتُ کَاَحدٍ مِنَ العِباد و راقداً عَلَی المهاد مَرَّتْ عَليَّ نسائم السُّبحان و عَلَّمنی عِلْمَ ما کان ليسَ هذا من عندی بَلْ مِنْ لَدُنْ عزيزٍ عليم». اين مقام تجلّی است اين محسوس نيست معقول است. و اين از زمان ماضی و حال و استقبال مبرّا و منزّه است. اين تعبير و تمثيل است. مجاز است نه حقيقت. و نه حالتی است که مفهوم انسانست. يعنی خواب بوده بيدار شده بلکه انتقال از حالی بحالی است.
مثلاً نوم حال سکونست و بيداری حال حرکت. نوم حالت صمت است، بيداری حالت نطق. نوم حالت خفاست و بيداری حالت ظهور. مثلاً در فارسی و عربی تعبير ميشود که زمين خواب بود، بهار آمد بيدار شد. يا زمين مرده بود، بهار آمد زنده گشت. اين تعبير تمثيلی است و تشبيه و تأويل در عالم معانی.
باری مظاهر مقدّسه لم يزل حقايق نورانيّه بوده و هستند تغيير و تبدّلی در ذات آنها حاصل نگردد. نهايت آنست که قبل از ظهور چون ساکن و صامت مانند نائمند (خوابیده). و بعد از ظهور ناطق و شارق مانند بيدار.
تمرینات
۱. معلومات انسانی چند قسمند و کدامند؟
۲. تعریف معلومات محسوسه چیست؟
۳. کدامیک از موارد زیر حقیقت محسوسه است:
آفتاب، موسیقی، بوی غذا، غذا، گرمای ۴۰ درجه، ویروس کرونا، هوش سرشار
۴. آیا حقایق معقوله صورت خارجی دارد؟
۵. آیا حقایق معقوله مکان دارند؟
۶. آیا حقایق معقوله محسوسه هستند؟
۷. کدامیک از موارد زیر حقایق معقوله است:
عقل، محبت، روح، نفس طبیعت، شادی و غم، ترقی، علم و جهل، کبوتری که هنگام تعمید بر حضرت مسیح وارد شد
۸. چرا محبت حقیقت معقوله است؟
۹. تنها راه بیان حقایق معقوله چیست؟
۱۰. آیا اصطلاح «دلم برات یک ذره شده» و «قربان شما» در بیان حقیقت محسوسه است یا معقوله؟ چرا؟
۱۱. آیا ظهور خداوند بر حضرت موسی بصورت آتش در کوه سینا حقیقت و محسوسه است؟ چرا بدین صورت بیان شده است؟
۱۲. آیا فرمایش حضرت مسیح که پسر در پدر است و پدر در پسر حقیقت محسوسه است؟ چرا بدین صورت بیان شده است؟
۱۳. آیا بیان حضرت بهاءالله در لوح سلطان که «کنت کاحد من العباد و راقدا علی المهاد ...» راجع به زمان یا مکان خاصی است؟
۱۴. آیا تغییری در ذات مظاهر مقدسه رخ میدهد یا همیشه به یک حالت هستند؟
فصل هفدهم - ولادت حضرت مسیح
سؤال
ولادت حضرت مسيح از روح القدس بچه نحوی بوده است؟
جواب
در اين مسأله در ميان الهيّون و مادّيّون اختلافست. الهيّون بر آنند که حضرت مسيح از روح القدس بود. مادّيّونرا تصوّر چنان که اين کيفيّت مستحيل و ممتنع و لابدّ از پدر است.
و در قرآن ميفرمايد «وَ اَرْسَلْنَا اِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَراً سَوِيّاً» (آیه ۱۹ مریم) يعنی روح القدس ممثّل بصورت بشر شد. مثل صورتی که در آئينه تمثّل نمايد و با مريم مخاطبه کرد.
مادّيّون بر آنند که لابدّ از ازدواج است و گويند که جسم حيّ از جسم ميّت تکوّن (وجود و هستی یافتن) نيابد و بدون تلقيح ذکور و اناث تحقّق نجويد. و بر آنند که از انسان گذشته در حيوان ممکن نيست. از حيوان گذشته در نبات ممکن نيست. زيرا اين زوجيّت ذکور و اناث در جميع کائنات حيّه (حیوانات) و نباتيّه موجود.
حتّی بقرآن نيز استدلال بزوجيّت اشيا مينمايند: «سُبْحَانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْوَاجَ کُلّهَا مِمَّا تُنْبِتُ الأَرْضُ وَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ وَ مِمَّا لاَ يَعْلَمُون» (آیه ۳۶ یس)
يعنی انسان و حيوان و نبات جميع مزدوج است «وَ اِن مِنْ شَيْءٍ اِلَّا خَلَقْنَاهُ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ» (قسمتی از آیه ۲۳ المومنون) يعنی کائناترا جميعاً مزدوج خلق نموديم. خلاصه گويند انسان بی پدر تصوّر نشود.
ولکن الهيّون در جواب گويند که اين قضيّه از محالات و ممتنعات نه - امّا ديده نشده. زيرا فرقست ميان شیء مستحيل و شیء غير مرئی. مثلاً در زمان سابق تلغراف مخابره شرق و غرب در آن واحد غير مرئی بود، نه مستحيل. فتوغراف غير مرئی بود، نه مستحيل. فنوغراف غير مرئی بود نه مستحيل.
مادّيّون اصرار در اين مطلب دارند الهيّون در جواب گويند: آيا اين کره ارض قديم است يا حادث؟ مادّيّون گويند بموجب فنون و کشفيّات مکمّله ثابت است که حادث است. و در بدايت گوی آتشين بود و بتدريج اعتدال حاصل کرد و قشری پيدا نمود. پس فوق قشر نبات تکوّن يافت. بعد حيوان بوجود آمد بعد انسان تحقّق جست.
الهيّون گويند که از تقرير شما معلوم و واضح گشت که نوع انسان در کره ارض حادث است نه قديم. پس انسان اوّل يقيناً پدر و مادر نداشته زيرا وجود نوع انسان حادث است. آيا تکوّن انسان بی پدر و مادر و لو بتدريج مشکل‌تر است يا آنکه بی پدر؟
شما با وجود اينکه معترف بر اين هستيد که انسان اوّل خواه بتدريج خواه در مدّت قليله بی پدر و مادر وجود يافت، شبهه نماند که انسان بی پدر ممکن و جايز و اين را مستحيل نتوان شمرد. و اگر مستحيل بدانی بی انصافيست. مثلاً اگر گوئی که اين چراغ بدون فتيله و روغن وقتی روشن شد. پس اگر بگوئی بدون فتيل مستحيل است بی انصافيست.
حضرت مسيح مادر داشت. امّا انسان اوّل باعتقاد مادّيّون نه پدر داشت و نه مادر.
تمرینات
۱. آیا مادیون و الهیون در مسئله تولد حضرت مسیح از روح القدس توافق دارند؟
۲. آیا قرآن به ولادت حضرت مسیح از روح القدس اشاره دارد؟
۳. سناریویی را در نظر گیرید که شما با شخصی بی دین وارد مکالمه شده اید و گفتگوی شما به موضوع تولد حضرت مسیح از روح القدس رسیده است. شخص مزبور به شما می گوید که هیچ موجود زنده ای بدون تلقیح مونث و مذکر تحقق نمی یابد. و غیر از دلیل منطقی بالا، از قرآن هم دلیل نقلی بیاورد که جمیع کائنات مزدوج خلق شده اند. و لذا انسان بی پدر غیر ممکن است. جواب شما در مورد غیر ممکن بودن تولد بدون پدر چیست؟
۴. آیا می توان چنین تصور کرد که هر امری که تا به حال دیده نشده مسستحیل و محال است؟ مثال بیاورید.
۵. چرا حضرت عبدالبهاء موضوع حادث یا قدیم بودن کره ارض را از قول الهیون در این مکالمه وارد می کنند؟ شرح دهید.
۶. فرض کنید زمانی لامپی بدون الکتریسیته و پریز روشن شده است. آیا میتوان چنین تصور کرد که همین لامپ بدون پریز روشن شود؟
فصل هیجدهم- سؤال از فضيلت بی پدری
ثمرات و فضيلت بی پدری چيست ؟
شخص بزرگوار خواه بی پدر خواه با پدر يکسانست.
بی پدری اگرفضيلت است، آدم اعظم و افضل از کلّ انبيا و رسل است زيرا نه پدر داشت و نه مادر.
آنچه سبب عزّت و بزرگواريست - تجلّيات و فيوضات کمالات الهی است.
آفتاب از مادّه و صورت تولّد يافته و اين دو بمثابه پدر و مادر است. ولی کمال محض است. و ظلمات را نه مادّه ای ونه صورتی و نه پدری و نه مادری ولی نقص صرف.
حضرت آدم را مادّه حيات جسدی خاکست. حضرت ابراهيم را مادّه جسدی نطفه پاک. البتّه نطفه طيّبه طاهره به از خاک و جماد.
و از اين گذشته در انجيل يوحنّا در باب اوّل در آيه سيزدهم ميفرمايد: «و امّا آن کسانی که او را قبول کردند آنانرا قدرت داد تا فرزندان خدا گردند. يعنی بهر که باسم او ايمان آورد که نه از خون و نه از خواهش جسد و نه از خواهش مردم بودند، بلکه از خداوند تولّد يافته‌اند».
از اين آيه يوحنّا معلوم ميشود وجود حواريّون نيز متکوّن از قوّه جسمانی نيست بلکه از حقيقت روحانيّه است.
شرف و بزرگواری حضرت مسيح بی پدری نيست بلکه بکمالات و فيوضات و تجلّيات الهيّه است. اگر بزرگواری حضرت مسيح بی پدری بود، بايد آدم از مسيح اعظمتر باشد. زيرا نه پدر داشت نه مادر. و در تورات ميفرمايد: «خداوند خدا پس آدم را از خاک زمين بسرشت و در بينی وی روح حيات دميد آدم نفس زنده شد».
ملاحظه کنيد که ميفرمايد که آدم بروح حيات وجود يافت و از اين گذشته عبارت يوحنّا در حقّ حواريّين دلالت بر آن نمايد که آنان نيز از پدر آسمانی هستند.
پس معلوم گرديد که حقيقت مقدّسه يعنی وجود حقيقی هر بزرگواری از حقّ تحقّق يافته است و بنفخه روح القدس موجود شده است. مقصد اينست اگر بی پدری اعظم منقبت انسانی بود پس آدم بهتر از جميع است زيرا نه پدر دارد و نه مادر. آيا انسان از مادّه حيّ خلق شود بهتر است يا آنکه از خاک؟ البتّه از مادّه حيّ خلق شود بهتر است.
امّا حضرت مسيح از روح القدس تولّد و تحقّق يافته بود. خلاصه شرف و منقبت نفوس مقدّسه، مظاهر الهيّه بکمالات و فيوضات و تجلّيات ربّانيّه است نه بدون آن.
تمرینات
۱. کامل کنید: «شخص بزرگوار خواه بی پدر، خواه با پدر ……...»
۲. اگر بی پدری فضیلت محسوب می گشت، کدامیک از انبیاء اعظم از دیگران محسوب میشد؟ چرا؟
۳. چرا حضرت عبدالبهاء مثال آفتاب و ظلمت را در این فصل ذکر می فرمایند؟ شرح دهید.
۴. چه افرادی در انجیل فرزندان خدا اطلاق شده اند؟
۵. آیا شرف و بزرگواری حضرت مسیح به بی پدری است؟
۶. شرف و بزرگواری حضرت مسیح و مظاهر مقدسه چیست؟
فصل نوزدهم: سوال از تعمید حضرت مسیح
در باب سيّم آيه سيزدهم از انجيل متّی ميفرمايد «آنگاه عيسی از جليل به اردن نزد يحيی (حضرت یحیی معمدانی) آمد تا از او تعميد يابد. امّا يحيی او را منع نموده گفت: من احتياج دارم که از تو تعميد يابم و تو نزد من ميآئی»؟ عيسی در جواب وی گفت: «الآن بگذار زيرا که ما را همچنين مناسب است تا تمام عدالت را بکمال رسانيم پس او را واگذاشت».
سؤال: حضرت مسيح را با وجود کمال ذاتی چه احتياج به غُسلِ تعميد بود و حکمت اين چه بود؟
اصل تعميد غسلِ توبه است.
حضرت يوحنّا نفوس را وصايا و نصايح ميفرمود و توبه ميداد و بعد تعميد ميفرمود. پس واضح است که اين تغسيل رمزيست که توبه از جميع گناه نمايد. يعنی ای خدا همچنين که جسم من از اوساخ جسمانی پاک و مقدّس گشت، بهمچنين روح مرا از اوساخ عالم طبيعت آنچه لايق درگاه احديّت نيست پاک و مقدّس نما.
و توبه رجوع از عصيان باطاعتست.
انسان بعد از دوری و محرومی توبه نمايد و غسل کند. پس اين غسل رمز است که ای خدا قلب مرا طيّب و طاهر کن و از دون محبّت خويش پاک و مقدّس نما.
و حضرت مسيح چون خواست اين سنّت جناب يوحنّا را مجری بين عموم در آن زمان بدارد، لهذا خود حضرت اين را جاری فرمود تا سبب تنبّه خلق شود و ناموس که شريعت سابقه بود کامل گردد. ولو اين سنّت يوحنّا بود ولی فی الحقيقه غسل توبه بود و اين در شرايع الهيّه جاری، نه اينکه مسيح احتياج بغسل تعميد داشت. بلکه چون در آن زمان عمل مقبول ممدوح و عنوان بشارت ملکوت بود، لهذا حضرت مجری داشت.
ولکن بعد فرمود که تعميد بآب عنصری نه. بلکه تعميد بروح و آب بايد. و در جای ديگر تعميد بروح و آتش فرمود. و مقصود از آب در اينجا آب عنصری نه. زيرا در جای ديگر تصريح بروح و آتش ميفرمايد. و از اين آتش معلوم گردد که آتش عنصری و آب عنصری نيست، زيرا تعميد بآتش محال است.
پس روح فيض الهی است و ماء (آب) علم و حيات و نار محبّة اللّه است. يعنی آب عنصری سبب پاکی قلب انسان نشود، بلکه آب عنصری جسم انسانرا پاک نمايد ولی آب آسمانی و روح که علم و حياتست قلب انسانرا طيّب و طاهر کند. يعنی آن قلب که از فيض روح القدس نصيب برد و مقدّس گردد طيّب و پاک شود.
مقصد اينست که حقيقت انسان از اوساخِ (کثیفی ها) عالمِ طبيعت پاک و مقدّس گردد. اوساخِ عالم طبيعت: صفات قبيحه است، غضب است، شهوتست حبّ دنياست، تکبّر است، کذبست، نفاقست، تزوير است، خود پرستی است و امثال ذلک .
انسان از صولت نفس و هوی جز بتأييدات فيض روح القدس خلاص نشود. اينست که ميفرمايد تعميد بروح و آب و آتش لازم و واجب است. يعنی روح فيض الهی، و ماء علم و حيات، و نار محبّة اللّه. و انسان بايد باين روح و ماء و آتش تعميد يابد تا استفاضه از فيض ابدی کند. و الّا تعميد بآب عنصريرا چه ثمر؟ ولی اين تعميدِ آب رمز از توبه و استغفار از گناه بود.
و در دور جمال مبارک (از القاب حضرت بهاءالله) اين رمز را لزوم نه. زيرا حقيقت آن که تعميد بروح و محبّة اللّه است مقرّر و محقّق.
تمرینات
۱. آیا حضرت مسیح توسط یحیی تعمید شدند؟ این تعمید در کجا واقع شد؟ و چه مکالماتی بین حضرت مسیح و یحیی صورت گرفت؟
۲. تعریف تعمید چیست؟
۳. تعریف توبه چیست؟
۴. چرا حضرت مسیح از جلیل به اردن تشریف بردند و سنت یحیی را مجری داشتند؟
۵. آیا حضرت مسیح محتاج تعمید بودند؟
۶. آیا حضرت مسیح تعمید با آب عنصری را در شریعت خود نگاه داشتند؟ شرح دهید.
۷. آیا تعمید به آتش ظاهری ممکن است؟
۸. منظور از تعمید به روح، ماء و نار چیست؟
۹. آیا آب عنصری روح انسان را پاک میکند؟
۱۰. تنها راه ممکن برای رهائی انسان از صولت نفس و هوی چیست؟
۱۱. آیا در دور جمال مبارک احتیاجی به رمز توبه و استغفار و تعمید هست؟
فصل بیستم: ضرورت تعمید
غسل تعميد موافقست و لازم يا آنکه غير موافق و غير لازم؟
اين غسل تعميد يا موافق است و لازم يا آنکه غير موافق و غير لازم در صورت اولی با وجود لزوم چگونه منسوخ شد و در صورت ثانيه با وجود عدم لزوم چگونه يوحنّا مجری داشت؟
جواب
تغيّر احوال و تبدّل و انقلاب زمان از لوازم ذاتيّه ممکناتست و لزوم ذاتی از حقيقت اشيا انفکاک ندارد. مثلاً انفکاکِ (جدایی) حرارت از آتش، رطوبت از ماء (آب) ، شعاع از شمس - محال و ممتنع است. زيرا لزوم ذاتی است. و چون تغيّر و تبدّل حال از لوازم ممکناتست لهذا احکام نيز بسبب تبدّل و تغيّر زمان تبديل شود.
مثلاً در زمان موسی مقتضی و مناسب حال شريعت موسويّه بود و چون در زمان حضرت مسيح آن حال تبدّل و تغيّر يافت بقسمی که ديگر شريعت موسويّه مناسب و موافق عالم انسانی نبود لهذا نسخ گرديد.
چنانچه حضرت روح سَبت (شنبه) را شکست و طلاقرا حرام فرمود. و بعد از حضرت مسيح حواريّون اربعه من جمله پطرس و پولس حيوانات محرّمه تورات را تحليل (حلال) کردند.
ماعدای (بغیر از) لَحمِ مَخنوق (گوشتِ حیوان خفه شده) و قرابين اصنام و خون (حیواناتِ قربانی شده برای بتها) و همچنين زنا. اين احکام اربعه را باقی گذاشتند.
بعد پولس لحم مخنوق و ذبائح اصنام و دَم را نيز حلال نمود و تحريم زنا را باقی گذاشت. چنانکه بولس در آيه چهاردهم از فصل چهاردهم از رساله خود باهل روميّه مينويسد: «من ميدانم و معتقدم به ربِّ مسيح که هيچ چيز نجس العين نيست. بلکه هر چيز نجس است بجهت آنکس که نجس ميشمرد». و همچنين در آيه پانزدهم از فصل اوّل از رساله بولس به طيطوس مذکور: «جميع اشيا بجهت پاکان پاکست و از برای ناپاک، چيزی پاک نيست. زيرا آنان کلّ نجسند حتّی عقول و ضمائرشان».
حال اين تغيير و تبديل و نسخ بجهت آن بود که عصر مسيح قياس بعصرِ موسی نميشد. بلکه حال و مقتضی بکلّی تغيير و تبديل يافت. لهذا آن احکام منسوخ گرديد.
زيرا وجودِ عالم مانند انسانست و انبيا و رسل الهی طبيبان حاذق. شخص انسانی بر حالت واحده نماند. امراض مختلفه عارض گردد و هر مرضی را علاجی مخصوص. پس طبيب حاذق هر علل و مرضرا معالجه واحده ننمايد بلکه بمقتضای اختلاف امراض و احوال ادويه و علاج را تغيير دهد.
زيرا بر اين شخص مرض هائل از حرارت عارض بود. فلابدّ (به ناچار) طبيب حاذق ادويه بارده (سرد - خنک) داد. و چون وقتی ديگر مزاج اين شخص منقلب شد، حرارت ببرودت تبديل گشت، لابدّ طبيب حاذق ادويه بارده را نسخ نمود و ادويه حارّه (گرم) تجويز نمود. و اين تغيير و تبديل از مقتضای حال مريض است و بر حذاقت طبيب دليل جليل.
مثلاً ملاحظه نمائيد آيا شريعت تورات در اين عصر و زمان ممکن الاجراست؟ لا و اللّه (نه قسم به خدا). بلکه مستحيل و محالست. پس لابدّ خداوند متعال آن شريعت تورات را در زمان مسيح نسخ فرمود.
و همچنين ملاحظه نمائيد که غسل تعميد در زمان يوحنّای معمّدان سبب تذکّر و تنبّه نفوس بود تا از جميع گناهان توبه نمايند و منتظر ظهور ملکوت مسيح گردند.
امّا در اين ايّام در آسيا قاتوليک و ارتودکس اطفال شير خوار را در اين آب مخلوط به روغن زيتون غوطه دهند - بقسمی که بعضی اطفال از اين زحمت مريض گردند و در وقت تعميد بلرزند و مضطرب شوند.
و در جای ديگر آب تعميد - قسّيس (کشیش) به پيشانی بپاشد و اطفال چه شقّ اوّل و چه شقّ ثانی (چه در نوع اول و چه در نوع دوم) بهيچوجه احساس روحانی ندارند. پس چه ثمری از اين حاصل؟ بلکه سائر ملل تعجّب و استغراب نمايند که اين طفلِ رضيع (شیرخوار) را چرا در اين آب غوطه دهند. نه سبب تنبّه طفل است و نه سبب ايمان و نه سبب ايقاظ (بیداری - هوشیاری).
مجرّد يک عادتی است که مجری ميدارند.
امّا در زمان يوحنّای معمّدان چنين نبود. بلکه حضرت يوحنّا ابتدا نفوس را نصيحت ميفرمود و بتوبه از گناه دلالت ميکرد و بانتظار ظهور مسيح تشويق مينمود. هر نفسی که غسل تعميد می يافت در نهايت تضرّع و خشوع توبه از گناه ميکرد و جسد خويش را نيز از اوساخ ظاهری طيّب و طاهر مينمود. و در کمال اشتياق شب و روز آناً فآناً (لحظه به لحظه) منتظر ظهور مسيح بود و دخول در ملکوت روح اللّه.
باری مقصود اينست که تغيير و تبديل احوال و انقلاب مقتضيات قرون و اعصار، سبب نسخ شرايع گردد. زيرا زمانی آيد که آن احکام موافق و مطابق احوال نباشد.
ملاحظه نمائيد که مقتضيات قرون اولی با مقتضيات قرون وسطی با مقتضيات قرون اخيره چه قدر متفاوتست. ممکن است الآن که احکام قرون اولی در اين قرون اخيره جاری گردد؟ واضح است که ممتنع و محال است.
و همچنين بعد از قرون کثيره که بگذرد مقتضای قرون حاليّه موافق قرون آتيه نباشد. و لابدّ (ناچار - به ناچار) از تغيير و تبديل است.
در اروپا احکام متّصلاً تغيير و تبديل کند. چه بسيار حکم که در سنين سابقه در قوانين و نظامات اروپا موجود بود و حال منسوخ گشته. اين تغيير و تبديل بجهت تبدّل و تغيّر افکار و احوال و اطوار است و بدون اين سعادت عالم بشريّه مختلّ.
مثلاً حکم تورات است که اگر سَبت (حکم حرمت روزِ شنبه) را کسی بشکند حکم قتل است. بلکه ده حکم قتل در تورات است. حال در قرون حاليّه ممکن است اين احکام اجرا گردد؟ واضح است که ممتنع و مستحيل است. لهذا تغيّر و تبدّل يافت.
و اين تبدّل و تغيّر احکام دليل کافی بر حکمت بالغه الهيّه است. در اين مسأله تعمّق لازمست و سبب لائح و واضح. طوبی للمتفکّرين (خوشا به حال متفکرین).
تمرینات
۱. آیا لزوم ذاتی از حقیقت اشیاء قابل انفکاک است؟
۲. آیا میتوان حرارت را از آتش جدا کرد؟
۳. آیا می توان رطوبت را از آب جدا کرد؟
۴. آیا میتوان شعاع را از خورشید جدا کرد؟
۵. آیا تغییر و تبدیل لازمه ممکنات است؟
۶. آیا می توان چیزی را در نظر گرفت که دچار تغییر و تبدیل نمی شود؟ چرا؟
۷. چرا بعضی احکام حضرت موسی در زمان حضرت مسیح منسوخ شدند؟ از کلمات لوازم ضروری در جواب استفاده کنید.
۸. آیا پولس به نجس بودن اشیاء معتقد بود؟
۹. کامل کنید: «زیرا وجود عالم مانند ……… و انبیاء و رسل الهی طبیبان حاذق».
۱۰. اگر طبیبی هزار سال قبل تجویزی برای درد مخصوصی داده باشد، آیا میتوان امروز به آن طبیب خرده گرفت که چرا تجویزش امروز برای مرضی علیحده کاری نیست؟
۱۰. نظر شما در مورد دکتری که برای جمیع امراض یک نسخه تجویز نماید چیست؟
۱۱. آیا شریعت حضرت موسی در این زمان ممکن الاجرا است؟ چرا؟
۱۱. آیا شریعت حضرت موسی در زمان خود ممکن الاجرا بود؟ چرا؟
۱۲. آیا شریعت حضرت مسیح در این زمان ممکن الاجرا است؟ چرا؟
۱۳. آیا شریعت حضرت محمد در این زمان ممکن الاجرا است؟ چرا؟
۱۳. آیا شریعت حضرت محمد در زمان خود قابل الاجرا بود؟ چرا؟
۱۳. اگر علماء یا پیروان ادیان برای به روز کردن تعالیم و احکام دیانتشان آنها را تغییر دهند، کار درستی انجام داده اند؟ برای جوابتان دلیل بیاورید.
۱۴. غسل تعمید در زمان حضرت یوحنا به چه منظوری انجام می گرفت؟
۱۵. آیا اطفال شیرخوار را در آب یا روغن غوطه ور کردن باعث روحانیت میشود؟
۱۶. آیا مقتضیات قرون اولی و قرون وسطی و قرون اخیره یکسان است؟ چرا؟
۱۷. آیا احکام قرون اولی در حال حاضر قابل الاجرا است؟ چرا؟
۱۸. چند حکم قتل (اعدام) در تورات وجود دارد؟ یکی از آنها را مثال بزنید.
۱۹. کامل کنید: «و این تبدل و تغیر احکام دلیل کافی بر …. ….. …… است».
۲۰. چرا بیت العدل اعظم در این دور مصدر تشریع احکام غیر منصوصه هستند؟ آیا قانونی را که بیت العدل وضع نمایند - خود بیت العدل می تواند بعد از چند سال نسخ نماید؟ چرا؟
فصل بیست و یک: نان و خمر رمز از چيست؟
حضرت مسيح ميفرمايد منم آن نانی که از آسمان نازل شد و هر کس از اين نان تناول نمايد ابداً نميرد، مقصود از اين بيان چه؟
جواب
مقصد از اين نان مائده آسمانی و کمالات الهی است.
يعنی هر کس از اين مائده تناول نمايد يعنی اکتساب فيض الهی کند و اقتباس انوار رحمانی کند و از کمالات من نصيب برد حيات ابدی يابد.
مقصد از خون نيز روح حياتست و آن کمالات الهی و جلوه ربّانی و فيض صمدانيست. زيرا جميع اجزاء بدنِ انسان بواسطه جريانِ خون مادّه حياتيرا از خون اکتساب نمايد .
در انجيل يوحنّا در فصل ششم آيه بيست و ششم ميفرمايد : «بشما ميگويم که مرا ميطلبيد نه بسبب معجزاتی که ديديد بلکه بسبب آن نان که خورديد و سير شديد». اين واضح است که نانی که حواريّون خوردند و سير شدند فيوضات آسمانی بود. زيرا در آيه سی و سوم در فصل مذکور ميفرمايد : «زيرا که نانِ خدا آنست که از آسمان نازل شده بجهان حيات بخشد». اين معلوم است که جسد مسيح از آسمان نازل نشد از رحم مريم آمد و آنچه از آسمان الهی نازل گرديد روح مسيح بود و چون يهود گمان کردند که مقصد حضرت مسيح جسد است لهذا اعتراض کردند. چنانچه در آيه چهل و دوم از فصل مذکور ميفرمايد: «و گفتند آيا اين عيسی پسر يوسف نيست که ما پدر و مادر او را ميشناسيم پس چگونه ميگويد که از آسمان نازل شده‌ام».
ملاحظه نمائيد که چگونه واضح است که مقصودِ حضرت از نان آسمانی روحِ حضرتست و فيوضات و کمالات و تعليمات او. چنانکه در آيه شصت و سه از فصل مذکور بيان ميفرمايد: «روح است که زنده ميکند و امّا از جسد فائده ای نيست».
پس واضح شد که روح مسيح نعمت آسمانی بود که از آسمان نازل و هر کس از اين روح استفاضه نمايد يعنی تعاليم آسمانی گيرد، حيات ابديّه يابد. اينست که در آيه سی و پنجم ميفرمايد: «عيسی بايشان گفت من نان حيات هستم. کسی که اقبال بمن نمايد هرگز گرسنه نشود. و هر کس بمن ايمان آورد هرگز تشنه نگردد».
ملاحظه کنيد که خوردنرا باقبال و نوشيدنرا بايمان توضيح ميفرمايد.
پس واضح و محقّق گرديد که مائده آسمانی فيوضات رحمانيّه و تجلّيات روحيّه و تعاليم سمائيّه و معانی کلّيّه حضرت مسيح است و خوردن عبارت از اقبال.
و نوشيدن کنايه از ايمانست. زيرا حضرترا يک جسد عنصری بود و يک جسد آسمانی. جسد عنصری مصلوب شد. امّا جسد آسمانی حيّ و باقی و سبب حيات جاودانی. جسد عنصری طبيعت بشری بود و جسد آسمانی طبيعت رحمانی.
سبحان اللّه، بعضی تصوّر چنان نمايند که نان قربان حقيقت حضرت مسيح است و لاهوت و روح القدس حلول در آن نموده و موجود است و حال آنکه چون قربان تناول شود بعد از دقيقه ای چند فاسد محض گردد و تغيير کلّی يابد. پس چگونه چنين وهمی را تصوّر توان نمود استغفر اللّه عن هذا الوهم العظيم.
خلاصه مقال آنکه بظهور حضرت مسيح تعاليم مقدّسه که فيض ابديست منتشر شد و انوار هدايت ساطع گشت و روح حيات بحقايق انسانيّه مبذول گرديد. هر کس هدايت يافت زنده شد و هر کس گمراه ماند بموت ابدی گرفتار گرديد.
و آن نان که از آسمان نازل شد جسد ملکوتی حضرت مسيح بود و عنصر روحانی او که حضرات حواريّون از آن تناول نمودند و حيات ابديّه يافتند. حواريّون از دست حضرت مسيح بسيار غذا خورده بودند چرا عشاء ربّانی امتياز يافت؟
پس معلوم شد که مراد از نان آسمانی اين نان عنصری نه. بلکه مقصد مائده الهيّه جسد روحانی حضرت مسيح بود و آن فيوضات ربّانيّه و کمالات رحمانيّه بود که حواريّون نصيب يافتند و از آن سير گشتند.
و همچنين ملاحظه کنيد که در وقتی که حضرت مسيح نان را برکت دادند و فرمودند اين جسد منست و بحواريّون عنايت فرمودند، حضرت مسيح در نزد حواريّون مشخّص و معيّن و مجسّم و موجود بودند. منقلب بنان و خمر نشدند. اگر منقلب بنان و خمر شده بودند بايد ديگر در آن وقت در نزد حواريّون حضرت مسيح مجسّم مشخّص معيّن نماند.
پس معلوم شد که اين نان و خمر رمزی بود و آن عبارت از آن بود که فيوضات و کمالات من بشماها داده شده. و چون از اين فيض مستفيض شديد حيات ابديّه يافتيد و از مائده آسمانی بهره و نصيب برديد.
تمرینات
۱. حضرت مسیح می فرمایند: منم آن نانی که از آسمان نازل شد و هر کس از این نان تناول نماید ابدا نمیرد. منظور از نان در بیان مبارک چیست؟
۲. مناسبت خون با روح حیات چیست؟
۳. مطابق نص انجیل چرا نان نمی تواند جسد حضرت باشد؟
۴. چرا یهودیان شاکی بودند که آیا این پسر یوسف نیست که ما پدر و مادر او را می شناسیم. پس چگونه گوید که از آسمان نازل شده؟
۵. منظور از خوردن و نوشیدن در بیان حضرت مسیح چیست: من نان حیات هستم کسی که اقبال بمن نماید هرگز گرسنه نشود و هر کسی بمن ایمان آورد هرگز تشنه نگردد؟
۶. چرا نمیتوان تصور کرد که منظور از نان، جسد عنصری آن حضرت باشد؟ دو دلیل بیاورید.
فصل بیست و دو - سؤال از معجزات و خوارق عادات
معجزاتی در حقّ حضرت مسيح روايت شده است اين روايات فی الحقيقه بحسب معنی لفظی تلقّی گردد يا آنکه معانی ديگر دارد؟ زيرا بفنون صحيحه ثابت است که ماهيّتِ اشيا متقلّب (تغییر یافتن - دگرگون شدن) نگردد و جميع کائنات در تحت قانون کلّی و نظاميست که ابداً تخلّف (سرپیچی) ننمايد. لهذا خارق قانون کلّی ممکن نه.
جواب
مظاهر مقدّسه الهيّه مصدر معجزاتند و مظهر آثار عجيبه. هر امر مشکلی و غير ممکنی از برای آنان ممکن و جايز است. زيرا بقوّتی خارق العاده از ايشان خارق العاده صدور يابد. و بقدرتی ماوراء طبيعت تأثير در عالم طبيعت نمايند.
از کلّشان امور عجيبه صادر شده ولی در کتب مقدّسه اصطلاح خصوصی موجود و در نزد آنان اين معجزات و آثار عجيبه اهمّيّتی ندارد حتّی ذکرش نخواهند.
زيرا اگر اين معجزاترا برهان اعظم خوانيم دليل و حجّت از برای حاضرين است نه غائبين.
مثلاً اگر از برای شخص طالب خارج از حضرت موسی و حضرت مسيح آثار عجيبه روايت شود انکار کند. و گويد از بتها نيز بتواتر يعنی بشهادت خلق کثير آثارعجيبه روايت شده است و در کتب ثبت گشته.
برهمن از برهما (برهمن به عالم روحانی هندو اطلاق می شود. منظور از برهما در اینجا بتی است که به همین نان ساختند و معجزات در حقش رواست کردند) يک کتاب آثار عجيبه نوشته. پس طالب بگويد از کجا بدانيم يهود و نصاری راست گويند. و برهمن دروغ گويد و هر دو روايت است و هر دو خبر متواتر و هر دو مدوّن در کتاب. هر يک را احتمال وقوع و عدم وقوع توان داد و ديگران چنان. و اگر راست است هر دو راست. اگر قبول شود هر دو را بايد قبول نمود. لهذا برهان نميشود. پس معجزات اگر از برای حاضرين برهانست از برای غائبين برهان نيست.
امّا در يوم ظهور اهل بصيرت جميع شؤونات مظهر ظهور را معجزات يابند زيرا ممتاز از ما دونست. همين که ممتاز از ما دونست معجزه محض است. ملاحظه نمائيد که حضرت مسيح فريد و وحيد من دون ظهير و معين و بدون سپاه و لشکر در نهايت مظلوميّت در مقابل جميع من علی الارض علم الهی بلند نمود و مقاومت کرد و جميع را عاقبت مغلوب نمود، و لو بظاهر مصلوب گرديد. حال اين قضيّه معجزه محض است، ابداً انکار نتوان نمود. ديگر در حقّيّت حضرت مسيح احتياج ببرهان ديگر نه.
و اين معجزات ظاهره در نزد اهل حقيقت اهمّيّت ندارد. مثلاً اگر کوری بينا شود عاقبت باز کور گردد يعنی بميرد و از جميع حواسّ و قوی محروم شود. لهذا کور بينا کردن اهمّيّتی ندارد زيرا اين قوّه بالمآل مختلّ گردد و اگر جسم مرده زنده شود چه ثمر دارد زيرا باز بميرد.
امّا اهمّيّت در اعطای بصيرت و حيات ابديست. يعنی حيات روحانی الهی. زيرا اين حيات جسمانيرا بقائی نه و وجودش عين عدم است. مثل اينکه حضرت مسيح در جواب يکی از تلاميذ ميفرمايند که بگذار مرده را مردها دفن کنند. زيرا مولود از جسد جسد است و مولود از روح روح است. ملاحظه کنيد نفوسی که بظاهر بجسم زنده بودند آنانرا مسيح اموات شمرده. زيرا حيات حيات ابديست و وجود وجود حقيقی.
لهذا اگر در کتب مقدّسه ذکر احيای امواتست مقصد اينست که بحيات ابديّه موفّق شدند. و يا آنکه کور بود بينا شد مقصد از اين بينائی بصيرت حقيقيّه است. و يا آنکه کر بود شنوا شد مقصد آنکه گوش روحانی يافت و بسمع ملکوتی موفّق گشت.
و اين بنصّ انجيل ثابت شده که حضرت مسيح ميفرمايد که اينها مثل آنانند که اشعيا گفته اينها چشم دارند امّا نبينند. گوش دارند لکن نشنوند و من آنها را شفا دهم.
و مقصد اين نيست که مظاهر ظهور عاجز از اجرای معجزاتند زيرا قادر هستند. لکن نزدشان بصيرت باطنی و گوش روحانی و حيات ابدی مقبول و مهمّ است.
پس در هر جائی از کتب مقدّسه که مذکور است کور بود بينا شد مقصد اينست که کورِ باطن بود به بصيرتِ روحانی فائز شد. و يا جاهل بود عالم شد. و يا غافل بود هشيار گشت. و يا ناسوتی بود ملکوتی شد.
چون اين بصيرت و سمع و حيات و شفا ابديست لهذا اهمّيّت دارد. و الّا حيات و قوای حيوانيرا چه اهمّيّت و قدر و حيثيّتی. مانند اوهام در ايّام معدوده منتهی گردد.
مثلاً اگر چراغ خاموشی روشن شود باز خاموش گردد ولی چراغ آفتاب هميشه روشن است اين اهمّيّت دارد.
فصل بیست و سه: قیام مسیح بعد از سه روز
مقصود از قيام مسيح بعد از سه روز چه بود؟
جواب
قيام مظاهر الهيّه بجسد نيست.
جميع شؤونات و حالات و اعمال و تأسيس و تعليم و تعبير و تشبيه و ترتيب ايشان عبارت از امور روحانی و معنويست تعلّق بجسمانيّات ندارد.
مثلاً مسأله مسيح از آسمان آمد: اين مطلب در مواقع متعدّده از انجيل مصرّح است که ابنِ انسان از آسمان آمد و ابنِ انسان در آسمانست و بآسمان رود. چنانکه در فصل ششم آيه سی و هشتم از انجيل يوحنّا ميفرمايد :«زيرا من از آسمان آمدم».
و همچنين در آيه چهل و دوم ميفرمايد که : «گفتند آيا اين شخص يسوع بن يوسف نيست که پدر و مادر او را ميشناسيم چگونه ميگويد من از آسمان آمدم».
و همچنين در انجيل يوحنّا در فصل سيم آيه سيزدهم ميفرمايد: «و کسی بآسمان نرفت مگر کسی که از آسمان آمد، اِبنِ انسان آنکه در آسمانست».
ملاحظه کنيد که ميگويد ابن انسان در آسمان است و حال آنکه حضرت آن وقت در زمين بودند. و همچنين ملاحظه کنيد که صراحةً ميفرمايد مسيح از آسمان آمده است و حال آنکه از رحم مريم بود و جسم حضرت از مريم تولّد يافت.
پس واضح شد که مقصد از اين عبارت که ميفرمايد اِبنِ انسان از آسمان آمد امريست معنوی نه ظاهری. روحانيست نه جسمانی.
يعنی هر چند حضرت مسيح بظاهر از رحم مريم تولّد يافت ولی فی الحقيقه از آسمان مرکز شمس حقيقت ،عالم الهی، ملکوت رحمانی آمد.
و چون واضح شد که مسيح از آسمان روحانی ملکوت الهی آمد پس مقصود ازغيبوبت (ناپیدائی - غیاب) مسيح در زير زمين سه روز نيز، امری معنويست نه ظاهری.
و همچنين قيام مسيح از بطنِ (شکم - منظور از قبر) ارض نيز امريست معنوی و کيفيّتی است روحانی نه جسمانی.
وهمچنين صعود مسيح بآسمان آن نيز امريست روحانی نه جسمانی.
و گذشته از اين بيان، اين آسمان ظاهری فنّاً ثابت و محقّق گشته که فضای نامتناهی و فارغ و خالی و جولانگاه نجوم و کواکب نامتناهی است.
لهذا بيان ميکنيم که قيام مسيح عبارت از اينست که حضرات حواريّين بعد از شهادت حضرت مسيح مضطرب و پريشان شدند. حقيقت مسيحيّه که عبارت از تعاليم و فيوضات و کمالات و قوّه روحانيّه مسيحيّه است، دو سه روز بعد از شهادت خفيّ و مستور شد، جلوه و ظهوری نداشت، بلکه حکم مفقود يافت. زيرا مؤمنين عبارت از نفوس متعدّده بودند و آنان نيز مضطرب و پريشان. امر حضرت روح اللّه مانند جسم بی جان شد.
و چون بعد از سه روز حضرات حواريّون ثابت و راسخ گشتند و بر خدمت امر مسيح قيام نمودند و مصمّم بر آن شدند که تعاليم الهی را ترويج کنند و وصايای مسيح را مجری دارند و قيام بر خدمت مسيح کردند، حقيقت مسيح جلوه نمود و فيض مسيح آشکار گشت و شريعت مسيح جان يافت. و تعاليم و وصايای مسيح ظاهر و آشکار گرديد.
يعنی امر مسيح مانند جسد بی جانی بود جان و فيض روح القدس احاطه نمود. اينست معنی قيام مسيح و اين قيام حقيقی بود.
و چون قسّيسها معنی انجيل را نفهميدند و برمز پی نبردند لهذا گفتند که دين مخالفِ علم است و علم معارضِ دين. زيرا از جمله اين مسأله صعود حضرت مسيح با جسم عنصری باين سمای ظاهری مخالف فنون رياضی بود.
ولکن چون حقيقت مسأله آشکار گردد و اين رمز بيان شود به هیچ وجه علم معارضه ننمايد بلکه علم و عقل تصديق نمايد.
https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLScjmUMESaJtuauohgXyCppSoHhNSG725uDb_TZQSgs6vpLbVA/viewform
فصل بیست و چهارم: سئوال از حلول روح القدس
روح القدس که حلول کرد بر حواريّين در انجيل مذکور، آيا اين به چه نحو بوده است و چه معنی دارد؟
جواب
اين حلول (معانی مختلفه دارد. در اینجا معنی فرود آمدن و مقیم شدن - نازل شدن - داخل شدن مدّ نظر است) روح القدس نه مثل حلول هوا در جوف (درون) انسان است. اين تعبير و تشبيه است نه تصوير و تحقيق.
بلکه مقصد مثل حلول آفتاب در مرآتست. يعنی تجلّی او ظاهر شود.
حواريّون بعد از صعود مسيح مضطرب شدند - آراء و افکارشان متشتّت و مختلف شد. بعد ثابت و متّحد گشتند و در عيدِ عَنْصَره مجتمع شدند و منقطع گشتند (عیدِ عَنصَره: عیدِ Pentecost در نزدِ یهود عیدِ پنجاهمین روزِ خروج از مصر و شکر گزاری خرمن و احکام عشره است. در بین مسیحیان عیدَ شمول تاییدات خاصه روح القدس به حواریون در هفتمین یکشنبه یا روز پنجاهم بعد از ایستر یا قیام حضرت مسیح از قبر به زعمِ ایشان است). چشم از خود پوشيدند و از راحت و مسرّت اين جهان گذشتند. و جسم و روح را فدای جانان نمودند. ترک خانمان گفتند و بی سر و سامان گشتند. حتّی هستی خويش را فراموش نمودند. پس تأييد الهی رسيد و قوّت روح القدس ظاهر گشت و روحانيّت مسيح غلبه نمود. و محبّة اللّه زمام از دست برد.
آنروز مؤيّد شدند و هر کس بجهت تبليغ امر اللّه بطرفی توجّه کرد و زبان بحجّت و برهان گشود.
پس حلولِ روح القدس عبارت از اينست که منجذب به روحِ مسيحائی شدند و استقامت و ثبوت يافتند و بروح محبّة اللّه حيات جديد حاصل نمودند. و حضرت مسيح را زنده و معين و ظهير ديدند.
قطره بودند، دريا شدند.
پشه بودند، عقابِ سماء گشتند.
ضعيف بودند، قوی شدند.
مَثَلِ آنها مثل آئينه‌ها بود که در مقابل آفتاب آيد - البتّه پرتو و انوار در آن آشکار گردد.
https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLScjmUMESaJtuauohgXyCppSoHhNSG725uDb_TZQSgs6vpLbVA/viewform
فصل بیست و پنج: مقصود از روح القدس چه چیز است؟
جواب
مقصود از روح القدس فيض الهی است و اشعّه ساطعه از مظهر ظهور.
زيرا شعاع آفتاب حقيقت مرکزش مسيح بود و از اين مرکزِ جليل حقيقتِ مسيح فيض الهی بر سائر مرايا که حقايق حواريّون بود اشراق نمود.
مقصود از حلول روح القدس بر حواريّين اينست که آن فيض جليل الهی تجلّی و افاضه بر حقائق حواريّين نمود.
و الّا دخول و خروج و نزول و حلول از خواصّ اجسامست نه ارواح.
يعنی حقائق محسوسه را دخول و حلول است نه لطائف معقوله را.
و حقائق معقوله مثل عقل و حبّ و علم و تصوّر و فکر، آنانرا دخول و خروج و حلولی نيست.
بلکه عبارت از تعلّق است.
مثلاً علم که عبارت از صورت حاصله عند العقل است - آن امريست معقول. و دخول و خروج در عقل امر موهوم. بلکه تعلّق حصولی دارد. مانند صور منطبعه در آينه.
پس چون ثابت و مبرهن است که حقايق معقوله را دخول و حلولی نيست، البتّه روح القدس را صعود و نزول و دخول و خروج و مزج و حلول ممتنع و محالست.
نهايت اينست که روح القدس مانند آفتاب جلوه در مرآت نمود. و در بعضی مواضع از کتب مقدّسه ذکر روح ميشود و مقصد شخص است. مثل آنکه در مخاطبات و مکالمات مصطلح است که فلان شخص روح مجسّم است و حميّت و مروّت مشخّصه. در اين مقام نظر بزجاج نيست بلکه نظر بسراج است.
چنانکه در انجيل يوحنّا در ذکر موعود بعد، حضرت مسيح در فصل شانزدهم آيه دوازدهم ميفرمايد: «و بسيار چيزهای ديگر نيز دارم بشما بگويم لکن الآن طاقت تحمّل آنها را نداريد. و لکن چون او يعنی روح راستی آيد شما را بجميع راستی هدايت خواهد کرد زيرا که از نفس خود تکلّم ننمايد بلکه بآنچه شنيده است سخن خواهد گفت».
حال بدقّت ملاحظه نمائيد که ازين عبارت «زيرا از نفس خود تکلّم ننمايد بلکه بآنچه شنيده است سخن خواهد گفت»، معلوم ميشود که اين روح راستی انسانی مجسّم است که نفس دارد و گوش دارد که استماع مينمايد و لسان دارد که نطق ميکند. و همچنين بحضرت مسيح روح اللّه اطلاق ميشود.
مثل اينکه سراج گوئی و مراد سراج با زجاج است.
فصل بیست و شش: سئوال از مجیء ثانی مسيح و يوم دينونت (داوری - حساب)
جواب
در کتب مقدّسه مذکور است که مسيح دوباره آيد و بعلاماتی مشروط است هر وقتی که آيد بآن علامات آيد.
از جمله علامات اينکه آفتاب تاريک گردد و ماه نور ندهد و ستارگان آسمان بر زمين فرو ريزند - در آن وقت جميع طوائف زمين ناله و حنين کنند. آنگاه علامت پسر انسان در آسمان پديد گردد و ببينند که ابنِ انسان بر ابر سوار با قوّت و جلال عظيم ميآيد.
تفسيراين آيات را جمال مبارک در رساله ايقان مشروحاً فرموده‌اند. احتياج بتکرار نيست بآن مراجعت کنيد معانی آن کلماترا ادراک خواهيد نمود.
و حال من نيز چند کلمه در اين خصوص صحبت ميدارم.
و آن اينکه مسيح در آمدن اوّل نيز از آسمان آمد، چنانچه مصرّح در انجيل است حتّی خود حضرت ميفرمايد: ابن انسان از آسمان آمد و ابن انسان در آسمانست و بآسمان صعود ننمايد جز آن کسی که از آسمان آمد. اين مسلّم در نزد عموم است که مسيح از آسمان آمد و حال آنکه بحسب ظاهر از رحم مريم آمد.
همچنانکه در دفعه اولی و فی الحقيقه از آسمان آمد و لو بحسب ظاهر از ارحام (رحم ها) آمد، بهمچنين در مجیء ثانی (بازگشت) نيز بحقيقت از آسمان آيد ولو بظاهر از ارحام آيد.
و شروطی که در انجيل بجهتِ مجیء ثانیِ مسيح مذکور، همان شروط در مجیء اوّل مصرّح - چنانکه از پيش گذشت.
در کتاب اشعيا خبر ميدهد که مسيح شرق و غربرا فتح خواهد نمود و جميع ملل عالم درظلّ مسيح خواهند آمد و سلطنت مسيح تشکيل خواهد گرديد و از مکان غير معلوم خواهد آمد و خطا کاران دينونت (داوری - حساب) خواهند يافت و عدالت چنان مجری خواهد گشت که گرگ و بره و پلنگ و بزغاله و مار و طفل شير خواره در يک چشمه و يک چمن و يک آشيانه اجتماع خواهند نمود.
مجیء اوّل نيز مشروط باين شروط بود. و حال آنکه بحسبِ ظاهر هيچيک از اين شروط وقوع نيافت.
لهذا يهود اعتراض بر مسيح کردند و استغفر اللّه مسيح را مسيخ (زشت روی - نادان) خواندند و هادم بنيان الهی شمردند و مخرّب سَبت (شنبه) و شريعت دانستند و فتوی بر قتلش دادند.
و حال آنکه شروط کلّاً و طرّاً معانی داشت. ولی يهود پی بمعانی آن نبردند لهذا محتجب گشتند. و همچنين مجیء ثانی مسيح بر اين منوال است علائم و شروطی که بيان شده جميع معانی دارد نه بحسب ظاهر.
اگر بحسب ظاهر باشد: از جمله ميفرمايد جميع نجوم بر روی زمين سقوط نمايند. نجوم بی پايان و بيشمار است. و فنّاً در نزد رياضيّون حاليّه ثابت و محقّق گشته که جِرمِ شمس تخميناً قريب يک مليون و نيم اعظم از ارض است. و هر يک از اين نجومِ ثوابت (ستاره های ثابت) هزار مرتبه اعظم از شمس. اگر اين نجوم سقوط بر روی زمين نمايد چگونه در زمين محل يابد؟ مانند اين است که هزار مليون جبال مثل جبل حمالايا بر روی دانه خردلی افتد. اين قضيّه عقلاً و فنّاً بلکه بالبداهة از ممتنعاتست نه ممکنات.
و از اين عجبتر آنکه مسيح ميفرمايد من شايد بيايم و شما هنوز در خوابيد. زيرا آمدن ابن انسان مثل آمدن دزد است شايد دزد در خانه است و صاحب خانه خبر ندارد.
پس واضح و مبرهن گشت که اين علامات معنی دارد مقصود بظاهر نيست و معانيش در کتاب ايقان مفصّل بيان شده است بآن مراجعت نمائيد.
تمرینات فصل
۱. علائم مذکوره در انجیل راجع به مجی ثانی را یک به یک ذکر فرمایید.
۲. تفسیر آیات مذکوره در کدام کتاب است؟
۳. علائم ظهور اول حضرت مسیح چه بودند؟ و آیا ظاهرا ظاهر شدند؟
۴. آیا حضرت مسیح در ظهور اول از آسمان آمدند؟ چرا؟
۵. چرا یهودیان حضرت مسیح را مسیخ لقب دادند؟
۶. چرا علائم مذکور نمی تواند به ظاهر باشد؟ دو دلیل عقلی بیاورید.
۷. لطفا به کتاب ایقان مراجعه فرمایید و معانی علائم مذکور را مطالعه فرمایید و در جلسه تحقیقات خود را با بقیه دوستان در میان گذارید.
فصل بیست و هفت: سئوال از ثالوث
مقصود از ثالوث و اقانيم (اصل ها - ذات ها - شخص ها) ثلاثه چه چيز است ؟
جواب
حقيقت الوهيّت که منزّه و مقدّس از ادراک کائنات است و ابداً بتصوّر اهل عقول و ادراک نيايد و مبرّا از جميع تصوّرات - آن حقيقت ربّانيّه تقسيم قبول ننمايد. زيرا تقسيم و تعدّد از خصائص خلق است که ممکن الوجود است نه از عوارضِ طارئه (امر بی دوام واقع شده) بر واجب الوجود (خداوند).
حقيقت الهيّه مقدّس از توحيد است تا چه رسد بتعدّد.
و آن حقيقت ربوبيّت را تنزّل در مقامات و مراتب عين نقص و منافی کمال و ممتنع و محال .همواره در علوّ تقديس و تنزيه بوده و هست.
و آنچه ذکر ميشود از ظهور و اشراق الهی، مقصد تجلّی الهی است نه تنزّل در مراتب وجود. حقّ کمال محض است و خلق نقصان صرف. حقّ را تنزّل در مراتب وجود اعظم نقائص است.
ولی ظهور و طلوع و شروقش مانند تجلّی آفتابست در آئينه لطيف صافی شفّاف.
جميع کائنات آياتِ باهراتِ حقّ هستند. مانند کائنات ارضيّه که شعاع آفتاب بر کلّ تابيده ولی بر دشت و کوهسار و اشجار و اثمار همين پرتوی افتاده که نمودار گشته و پرورش يافته و بنتيجه وجود خويش رسيده.
امّا انسان کامل بمنزله مرآت صافيه است آفتاب حقيقت بجميع صفات و کمالات در آن ظاهر و آشکار گرديده. لهذا حقيقت مسيحيّه يک آئينه صاف شفّافی بوده که در نهايت لطافت و پاکی بود. لهذا شمس حقيقت ذات الوهيّت در آن آئينه تجلّی فرمود و نورانيّت و حرارتش در آن نمودار گشت.
امّا شمس از علوّ تقديس و سماء تنزيه تنزّل ننمود و در آئينه منزل و مأوی نکرد. بلکه بر علوّ و سموّ باقی و برقرار است. ولی در آئينه بجمال و کمال جلوه نمود و آشکار گشت.
حال اگر گوئيم که آفتاب در دو آئينه يکی مسيح و ديگری روح القدس مشاهده نموديم، يعنی سه آفتاب مشاهده کرديم: يکی در آسمان و دو ديگر در زمين صادقيم.
و اگر بگوئيم يک آفتابست. فردانيّت محض است. شريک و مثيلی ندارد. باز هم صادقيم.
خلاصه کلام اينست که حقيقت مسيحيّه مرآت صافيه بود و شمس حقيقت يعنی ذات احديّت بکمالات و صفات نامتناهيه در آن آئينه ظاهر و باهر. نه اينکه آفتاب که ذات ربّانيست تجزّی و تعدّد يافته. بلکه آفتاب - آفتابِ واحد است ولی در مرآت ظاهر.
اينست که مسيح ميفرمايد «اَلابُ فِی الاِبن» (پدر در پسر) يعنی آن آفتاب در اين آئينه ظاهر و آشکار است.
روح القدس، نفسِ فيضِ الهی است که در حقيقت مسيح ظاهر و آشکار گرديد.
بُنُوّت (پسری) مقامِ قلبِ مسيح است.
و روح القدس مقامِ روحِ مسيح.
پس ثابت و محقّق گرديد که ذات الوهيّت وحدت محض است و شبيه و مثيل و نظير ندارد. و مقصود از اقانيم ثلاثه اينست.
و الّا اساس دين اللّه بر مسأله غيرمعقوله است که ابداً عقول تصوّر آن نتواند. و آنچه را عقول تصوّرنتواند چگونه مکلّف باعتقاد آن گردد؟ در عقل نگنجد تا صورتی از صور معقوله شود، بلکه وهم محض باشد.
حال از اين بيان واضح که مقصود از اقانيم ثلاثه چه چيز است و وحدانيّت الهيّه نيز ثابت گرديد.
تمرینات
۱. آیا حقیقت الوهیت قابل تقسیم است؟
۲. حقیقت الوهیت مقدس از کدام موارد زیر است: تعدد، تنزل، توحید، صفات، اسماء
۳. اگر حق را تنزل در مراتب وجود اعظم نقائص بدانیم، چگونه میتوان ظهورات الهی را توجیه نمود؟
۴. به فرموده حضرت عبدالبهاء بنوت و روح القدس کدام مقام حضرت مسیح است؟
۵. کامل کنید: « حقیقت الهیه مقدس از ……. تا چه رسد به تعدد».
فصل بیست و هشت: تفسير آيه پنجم از فصل هفدهم انجيل يوحنّا
سؤال
از آيه انجيل يوحنّا «و الآن تو ای پدر مرا نزد خود جلال ده بهمان جلالی که قبل از آفرينش جهان نزد تو داشتم»
جواب
تقدّم بر دو قسم است :
تقدّم ذاتيست که مسبوق بعلّت نباشد - بلکه وجودش بذاته باشد.
مثلاً آفتاب که روشنائيش بذاته است و در روشنائی محتاج بفيض کوکب ديگر نه. اين را روشنائی ذاتی گويند. امّا روشنائی ماه مقتبس از آفتاب است. زيرا ماه در روشنائی محتاج بآفتابست. پس آفتاب در روشنائی علّت شد و ماه در روشنائی معلول. آن قديم و سابق و متقدّم و اين مسبوق و متأخّر.
نوعِ ثانیِ قدم، قِدمِ زمانيست. و آن لا اوّل له است.
و حضرت کلمة اللّه مقدّس از زمان است. زمان گذشته و حال و آينده کلّ بالنّسبه بحقّ يکسان است. ديروز و امروز و فردا در آفتاب نيست. و همچنين تقدّم از جهت شرفست. يعنی اشرف مقدّم بر شريفست.
پس حقيقت مسيحيّه که کلمة اللّه است البتّه من حيث الذّات و الصّفات و الشّرف مقدّم بر کائناتست. و کلمة اللّه پيش از ظهور در هيکل بشری در نهايت عزّت و تقديس بود و در کمال جلال و جمال در اوج عظمت خويش برقرار.
و چون کلمة اللّه از اوج جلال بحکمت حقّ متعال در عالم جسد اشراق نمود، بواسطه جسد تعدّی بر کلمة اللّه شد. چنانچه در دست يهود افتاد و اسير هر ظلوم و جهول گرديد و عاقبت مصلوب شد. اينست که خطاب بحقّ مينمايد که مرا از قيد عالم جسد آزاد فرما و از اين قفس برهان تا باوج عظمت و جلال صعود نمايم. و آن عزّت و تقديسِ سابق پيش از عالم جسد يابم و در جهان باقی شادمانی کنم و بوطن اصلی، عالمِ لامکان، ملکوت پنهان صعود نمايم.
چنانکه ملاحظه گرديد که حتّی در عالمِ مُلک يعنی اَنفُس و آفاق بلکه نقطه تراب، عظمت و جلال حضرت مسيح بعد از صعود ظاهر شد. زمانی که در عالم جسد بود در تحت تحقير و توهين اضعف اقوام عالم يعنی يهود بود و بر تارک مبارکش تاج خار سزاوار داشتند. امّا بعد از صعود تاجهای مرصّع جميع ملوک خاضع و خاشع آن تاج خار گرديد. ببين که کلمة اللّه در آفاق نيز چه جلالی يافت.
فصل بیست و نه: تفسير آيه بيست و دوم از فصل پانزدهم از رساله اوّل بولس به کورنتيان
سؤال
در اصحاح پانزدهم آيه بيست و دوم از رساله بولس به کورنتوس مرقوم که همچنانکه در آدم کلّ مرده شوند در مسيح کلّ زنده گردند، مقصد ازين عبارت چه؟
جواب
بدانکه در انسان دو طبيعت است: طبيعت جسمانيّه و طبيعت روحانيّه.
طبيعت جسمانيّه موروث از آدم است و طبيعت روحانيّه موروث از حقيقت کلمة اللّه و آن روحانيّت حضرت مسيح است.
طبيعت جسمانيّه از آدم تولّد يافته، امّا طبيعت روحانيّه از فيض روح القدس متولّد شده. طبيعت جسمانيّه مصدر هر نقص است و طبيعت روحانيّه مصدر هر کمال.
حضرت مسيح خود را فدا کرد تا خلق از نقايص طبيعت جسمانی خلاص شوند و بفضائل طبيعت روحانيّه متّصف گردند.
اين طبيعت روحانيّه که از فيض حقيقت رحمانيّه تحقّق يافته جامع جميع کمالاتست و بنفخه روح القدس پيدا شده. اين طبيعت کمالات الهيّه است، انوار است، روحانيّاتست، هدايتست، علويّتست، بلندی همّت است، عدالت است، محبّت است، موهبت است، مهربانی بجميع خلق است، خيراتست، حيات اندر حياتست. اين طبيعت روحانيّه تجلّی از اشراقات شمس حقيقت است.
مسيح مرکز روح القدس است و متولّد از روح القدس است و بروح القدس مبعوث شده است و سلاله روح القدس است. يعنی حقيقت مسيحيّه از سلاله آدم نيست بلکه زاده روح القدس است.
پس مقصد از آيه بيست و دوم اصحاح پانزدهم از رساله بولس باهل کورنتيان که ميگويد «و چنانکه در آدم همه ميميرند در مسيح نيز همه زنده خواهند گشت» اينست که بحسب اصطلاح آدم ابوالبشر است يعنی آدم سبب حيات جسمانی نوع انسانی است. ابوّت جسمانی دارد و نفس حيّ است ولی محيی نيست.
و حضرت مسيح سبب حيات روحانی بشر است. و من حيث الرّوح ابوّت روحانی دارد.
آدم نفس حيّ است. مسيح روح محيی است. اين عالم جسمانی انسانرا قوای شهوانيست و از لوازم قوای شهوانی گناه است. چونکه قوای شهوانی در تحت قانون عدل و حقّانيّت نيست. جسم انسان اسير طبيعت است هرچه طبيعت حکم کند بمقتضای او حرکت نمايد.
پس ثابت شد که خطا در عالم جسمانی موجود: مثل غضب، حسد، جدال، حرص، طمع، جهل، غرض، فساد، تکبّر، ظلم. جميع اين صفات بهيميّه در خلقت انسانی موجود است. انسانی که تربيت روحانی نديده حيوانست مثل اهالی افريقا. حرکات و سکنات و اخلاق آنان شهوانی محض است و بمقتضای طبيعت حرکت نمايند - بدرجه ای که همديگر را بدرند و بخورند.
پس معلوم شد که عالم جسمانی انسانی عالم گناه است. انسان در عالم جسمانی امتياز از حيوان ندارد. هر گناهی از مقتضيات طبيعت است. و اين مقتضای طبيعت که از خصائص جسمانيست بالنّسبه بحيوان گناه نيست ولی بالنّسبه بانسان گناهست.
حيوان مصدر نقائص است مثل:غضب، شهوت، حسد، حرص، تعدّی، تعظّم (تکبّر) - يعنی جميع اخلاق مذمومه در طبيعت حيوانست. امّا اين نسبت بحيوان گناه نيست امّا بالنّسبه بانسان گناه است. و حضرت آدم سبب حيات جسمانی انسانست.
امّا حقيقت مسيح يعنی کلمة اللّه سبب حيات روحانيست. روح محيی است. يعنی جميع نقايص که از مقتضای حيات جسمانی انسانست بتعليم و تربيت آن روح مجرّد بکمالات انسانی مبدّل گردد.
پس حضرت مسيح روح محيی بود و سبب حيات روحانی کلّ. حضرت آدم سبب حيات جسمانی بود. و چون عالم جسمانی انسان عالم نقايص است و نقايص عين مماتست، لهذا بولس نقايص جسمانيرا بموت تعبير نمود.
امّا جمهور مسيحيّين بر آنند که حضرت آدم چون از شجره ممنوعه تناول نمود خطا و عصيان کرد و نکبت و شآمت اين عصيان مسلسل در سلاله آدم موروث و برقرار شد. پس حضرت آدم سبب موت خلق گرديد.
اين بيان بديهيّ البطلانست: زيرا معنی اين بيان اين است که جميع خلق حتّی انبيا و رسل بدون قصور و گناه، محض آنکه سلاله آدم بودند، بدونِ سبب مقصّر و گناه کار گشتند و تا يوم قربانی مسيح (روزِ شهادت حضرت مسیح) در جحيم بعذاب اليم گرفتار بودند و اين از عدالت الهيّه بعيد است.
اگر آدم گنه کار بود، حضرت ابراهيم را چه گناه؟ اسحق و يوسف را چه قصور؟ موسی را چه خطا؟
امّا حضرت مسيح که کلمة اللّه بود و خويش را فدا کرد. اين دو معنی دارد: معنی ظاهری و معنی حقيقی .
معنی ظاهری اينست که چون حضرت مسيح را مقصد اين بود که بامری قيام نمايد که تربيت عالم انسانی و احيای بنی آدم و نورانيّت عموم خلق بود و از قيام بچنين امری عظيم که مخالف جميع اهل عالم و مقاومت جميع ملل و دول است البتّه خون در هدر است و البتّه مقتول و مصلوب گردد. لهذا حضرت مسيح در وقتی که اظهار امر فرمودند جان را فدا کردند و صليب را سرير دانستند و زخم را مرهم و زهر را شهد و شکر شمردند. و بتعليم و تربيت ناس قيام فرمودند يعنی خود را فدا کردند تا روح حيات بخشند و بجسد فانی شدند تا ديگرانرا بروح زنده نمايند.
امّا معنی ثانی فدا اينست که حضرت مسيح مانند حبّه بود. اين حبّه صورت خويشرا فدا نمود تا شجره نشو و نما نمايد. هر چند صورت حبّه متلاشی شد ولی حقيقت حبّه در کمال عظمت و لطافت بهيأت شجره ظاهر گشت.
مقام مسيح کمال محض بود. آن کمالات الهيّه مانند آفتاب اشراق بر جميع نفوس مؤمنه نمود و فيوضات انوار در حقائق نفوس ساطع و لامع گرديد. اينست که ميفرمايد «من نان نازل از آسمان هستم و هر کس از اين نان تناول نمايد نميرد» (انجیل یوحنا فصل ۶ آیات ۵۰-۵۱). يعنی هرکس ازين غذای الهی نصيب برد بحيات ابديّه رسد. اينست که هر کس از اين فيض نصيب بُرد و از اين کمالات اقتباس کرد حيات ابديّه يافت و از فيض قديم استفاضه نمود از ظلمات ضلالت رهائی يافت و بنور هدايت روشن گشت.
صورت اين حبّه فدای شجره شد. ولی کمالات حبّه بسبب اين فدا ظاهر و آشکار گرديد. زيرا شجره و اغصان و اوراق و ازهار در حبّه مستور و پنهان بود و چون صورت حبّه فدا گشت کمالات او در کمال ظهور بصورت برگ و شکوفه و ثمر آشکار گرديد.
فصل سی: سؤال از مسأله حضرت آدم و اکل شجره
حقيقت مسأله حضرت آدم و اکل شجره چگونه است؟
جواب
در تورات مذکور که خداوند آدم را در جنّت عدن نهاد تا عامل و حافظ باشد و فرمود که از جميع درختان جنّت تناول نما مگر شجره خير و شرّ را و اگر تناول نمائی مبتلی بموت گردی. تا آنکه ميفرمايد که خداوند آدم را بخواب انداخت. پس استخوانی از اضلاع او گرفت و او را زنی آفريد تا با او مؤانست نمايد. تا آنکه ميفرمايد مار زنرا دلالت بر اکل شجره کرد و گفت که خداوند شما را از تناول اين شجره بجهت اين منع نمود تا چشمانتان گشوده نگردد و خير و شرّ را ندانيد. پس حوّا از شجره تناول نمود و به آدم داد او نيز موافقت کرد ديدهاشان بينا شد و خود را برهنه يافتند و ازبرگ درخت سترِ عورت (پوشاندن خود) نمودند. پس بعتاب الهی معاتب (سرزنش گردیده - عتاب شده - ملامت گردیده) گشتند. (آیات سِفرِ پیدایش)
خدا بآدم گفت آيا از شجره ممنوعه تناول نمودی؟ آدم در جواب گفت که حوّا مرا دلالت کرد. پس خداوند عتاب بحوّا نمود. حوّا گفت که مار مرا دلالت کرد. حيّه (مار) ملعون شد و دشمنی بين مار و بين حوّا و سلاله آنان حاصل گرديد. و خداوند فرمود که انسان نظير ما شد و بخير و شرّ آگاه گشت. شايد از شجره حيات تناول نمايد و الی الأبد باقی ماند و شجره حياترا خدا محافظه نمود. (آیات سِفِر پیدایش)
اين حکايت را اگر بمعنی ظاهر عبارات مصطلح بين عوام گيريم در نهايت غرابت است و عقل در قبول و تصديق و تصوّر آن معذور زيرا چنين ترتيب و تفصيل و خطاب و عتاب از شخص هوشمندی مستبعد (بعید است - به دور است) است تا چه رسد بحضرت الوهيّت. الوهيّتی که اين کون نامتناهی را در اکمل صورت ترتيب داده و اين کائنات نامتناهيه را در نهايت نظم و اتقان و کمال آراسته.
قدری تفکّر لازم اگر ظواهر اين حکايترا بشخص عاقلی نسبت دهند البتّه عموم عقلا انکار کنند که اين ترتيب و وضع يقيناً از شخص عاقل صدور نيابد.
لهذا اين حکايت آدم و حوّا و تناول شجره و خروج از جنّت جميعاً رموز است و از اسرار الهيّه و معانی کلّيّه و تأويل بديعه دارد و جز مُحرمان راز و مقرّبين حضرت بی نياز واقف آن اسرار نه.
لهذا اين آيات تورات معانی متعدّده دارد. يک معنی از معانی آنرا بيان کنيم.
و گوئيم مقصد از آدم روح آدم است و از حوّا نفس آدم.
زيرا در بعضی مواضع از کتب الهيّه که ذکر اناث ميشود مقصد نفس انسانيست.
و مقصد از شجره خير و شرّ عالم ناسوتيست زيرا جهان روحانی الهی خير محض است و نورانيّت صرفه. امّا در عالم ناسوتی نور و ظلمت و خير و شرّ حقايق متضادّه موجود.
و مقصد از مار تعلّق بعالم ناسوتيست.
آن تعلّق روح بعالم ناسوتی سبب شد که نفس و روحِ آدم را از عالم اطلاق (آزادی) بعالم تقييد (قید و بند) دلالت کرد و ازملکوت توحيد بعالم ناسوت متوجّه نمود. و چون روح و نفس آدم بعالم ناسوت قدم نهاد، از جنّت اطلاق خارج گشت، در عالم تقييد افتاد. بعد از آنکه در علوّ تقديس بود و خير محض بعالم خير و شرّ قدم نهاد.
و مقصود از شجره حيات، اعلی رتبه عالم وجود مقام کلمة اللّه است و ظهور کلّی.
لهذا آن مقام محفوظ مانده تا در ظهور اشرف مظهر کلّی آن مقام ظاهر و لائح گشت. زيرا مقام آدم من حيث ظهور و بروز بکمالات الهيّه مقام نطفه بود و مقام حضرت مسيح رتبه بلوغ و رشد. و طلوع نيّر اعظم (حضرت بهاءالله) رتبه کمال ذاتی و کمال صفاتی بود.
اينست که در جنّت اعلی شجره حيات عبارت از مرکزِ تقديسِ محض و تنزيهِ صرف - يعنی مظهر کلّی الهی است. و از دور آدمی تا زمان حضرت مسيح چندان ذکری از حيات ابديّه و کمالات کلّيّه ملکوتيّه نبود. اين شجره حيات مقام حقيقت مسيح بود که در ظهور مسيحی غرس گشته و باثمار ابديّه مزيّن شد.
حال ملاحظه نمائيد که چقدر اين معنی مطابق حقيقت است: زيرا روح و نفس آدمی چون تعلّق بعالم ناسوتی يافتند از عالم اطلاق بعالم تقييد آمدند. تناسل بوجه مثلی تسلسل يافت. و اين تعلّق روح و نفس بعالم ناسوتی - که گناه است - در سلاله آدم موروث گرديد. و آن تعلّق ماری بود که الی الأبد در ميان ارواح سلاله آدم، و آن ضدّيّت مستمر و برقرار است.
زيرا تعلّق ناسوتی سبب تقيّد ارواح گرديده و اين تقيّد عين گناه است که از آدم سريان در سلاله نمود. چه که اين تعلّق سبب گرديده که نفوس بسبب آن از آن روحانيّت اصليّه و مقامات عاليه باز ماندند.
و چون نفحات قدس حضرت مسيح و انوار تقديس نيّر اعظم (حضرت بهاءالله) منتشر گرديد، حقايق بشريّه يعنی نفوسی که توجّه بکلمة‌اللّه نمودند و استفاضه از فيوضات کردند، از آن تعلّق و گناه نجات يافتند و بحيات ابديّه فائز گشتند. و از قيود تقييد خلاص شده بعالم اطلاق پی بردند. و از رذائل عالم ناسوت بری گرديدند و از فضائل عالم ملکوت مستفيض شدند.
اينست معنی بيانی که ميفرمايد من خون خويشرا بجهت حيات عالم انفاق نمودم (یوحنا ۶:۵۱) : يعنی جميع بلايا و محن و رزايا حتّی شهادت کبری را بجهت حصول اين مقصد و عفو گناه يعنی قطع تعلّق ارواح از عالم ناسوت و انجذاب بعالم لاهوت اختيار کردم. تا نفوسی مبعوث شوند که جوهر هدی شوند و مظاهر کمالات اعلی.
ملاحظه نمائيد اگر بر حسب تصوّر اهل کتاب مقصد اين معنی ظاهرِ ظاهر باشد ظلم محض است و جبر صرف: اگر آدم در تقرّب بشجره ممنوعه گناهی نمود، خليل جليل را چه ذنبی و موسای کليم را چه خطائی؟ نوح نبيّ را چه عصيانی، يوسف صدّيق را چه طغيانی؟ انبيای الهی را چه فتوری و يحيای حصور ( حضرت یحیی معمدانی - حصور به معنی زاهد - مردی که با زنی آمیزش نکرده چون حضرتشان زوجه اختیار نفرمودند) را چه قصوری؟
آيا آن عدالت الهی قبول نمايد که اين مظاهر نورانيّه بجهت گناه آدم در جحيم اليم مبتلی گردند تا آنکه حضرت مسيح آيد و قربان گردد و آنان از عذاب سعير (آتش - مجازا آتش جهنم و دوزخ - در آیه ۶ سوره فاطر مِن اضحابِ السعیر: از اهل نار یا اهل روزخ آمده) نجات يابند؟ چنين تصوّر از هر قواعد و قوانينی خارج است و ابداً نفس هوشمندی قبول ننمايد.
بلکه مقصد چنانست که ذکر شد.
آدم روح آدمی است و حوّا نفس آدم و شجره عالم ناسوت و مار تعلّق بعالم ناسوتی. اين تعلّق که گناه است سريان در سلاله آدمی نمود و حضرت مسيح نفوسی را از اين تعلّق بنفحات قدس نجات داد و از اين گناه خلاص کرد.
و اين گناه در حضرت آدم بالنّسبه بمراتب است هر چند از اين تعلّق نتائج کلّيّه حاصل ولی تعلّق عالم ناسوتی بالنّسبه بتعلّق عالم روحانی لاهوتی گناه شمرده گردد و حسنات الأبرار سيّئات المقرّبين (کار های نیکوی خوبان، از برای مقربان عمل زشت محسوب می شود) ثابت شود.
مانند قوای جسمانی که بالنّسبه بقوای روحانی قاصر است. بلکه اين قوّت بالنّسبة بآن قوّت ضعفِ محض شمرده گردد. و همچنين حيات جسمانی بالنّسبه بوجود ملکوتی و حيات ابدی ممات شمرده شود. چنانکه حضرت مسيح حيات جسمانيرا ممات ناميده و فرمود مردگانرا بگذار تا مردگان دفن نمايند (متی ۸:۲۲) و حال آنکه آن نفوس حيات جسمانی داشتند ولی در نظر مسيح آن حيات ممات بود.
اين يک معنی از معانی حکايت حضرت آدم در توراتست ديگر شما تفکّر نمائيد تا بمعانی ديگر پی بريد و السّلام.
تمرینات
۱. داستان آدم و حوا در کدام سفر تورات است و چگونه است؟
۲. چرا حضرت عبدالبهاء در مورد داستان آدم و حوا می فرمایند که «این حکایت را اگر بمعنی ظاهر عبارات مصطلح بین عوام گیریم در نهایت غرابت است»؟
۳. آیا داستان آدم و حوا فقط یک معنی دارد؟
۴. به فرموده حضرت عبدالبهاء مقصود از آدم، حوا، شجره خیر و شر، مار، شجره حیات در حکایت آدم و حوا چیست؟
۵. مطابق تعبیرات بالا برای حکایت آدم و حوا، این داستان را چگونه می توان توصیف نمود؟
۶. آیا میتوان بیان حضرت مسیح را در مورد انفاق خون خود برای عفو گناهان به معنی ظاهری تلقی نمود؟ چرا؟
۷. چرا تعلق به عالم ناسوتی بالنسبه به تعلق به عالم ملکوتی گناه تلقی میگردد؟
فصل سی و یک: سؤال از لعن بروح القدس
«ومن قال کلمة علی ابن الانسان يغفر له و امّا من قال علی روح القدس فلن يغفر له لا فی هذا العالم و لا فی الآتی» (متی ۱۲:۳۱: کسی که کلمه سوئی به پسر انسان گوید بخشیده میشود ولی کسی که کلمه ای علیه روح القدس گوید نه در این عالم و نه در عالم بعد بخشیده می گردد)
جواب
حقايق مقدّسه مظاهر الهيّه را دو مقام معنويست: يکی مظهريّت است که بمنزله کره شمس است و يکی جلوه و ظهور است که بمثابه نور و کمالات الهيّه است و روح القدس است.
زيرا روح القدس فيوضات الهيّه و کمالات ربّانيّه است و اين کمالات الهيّه بمنزله شعاع و حرارت آفتابست و شمس باشعّه ساطعه شمس است و اگر اشعّه ساطعه نبود شمس نبود. اگر ظهور و تجلّی کمالات الهيّه در مسيح نبود يسوع مسيح نبود. از اين جهت مظهر است که کمالات الهيّه در او تجلّی فرموده. انبيای الهيّه مظاهرند، و کمالات ربّانيّه - ظاهر - يعنی روح القدس.
اگر نفسی از مظهر دوری جويد شايد متنبّه شود زيرا نشناخته و نداند که آن مظهر ظهور کمالات الهيّه است. امّا اگر از نفس کمالات الهيّه که روح القدس است بيزار باشد دليل بر اينست که خفّاش است و از آفتاب بيزار. اين بيزاری از انوار چاره ندارد و اين عفو نميشود. يعنی ممکن نيست که بخدا نزديک شود.
اين سراج سراج است بسبب اين نور اگر نور نبود سراج نبود. حال اگر نفسی از انوار سراج بيزار شود کور است و نور را نتواند ادراک کند و کوری سبب محرومی ابدی.
و اين معلوم است که نفوس استفاضه از فيض روح القدس کنند که در مظاهرالهيّه ظاهر است نه از شخصيّت مظهر. پس اگر نفسی از فيوضات روح القدس استفاضه ننمايد، از فيض الهی محروم ماند و نفس محروميّت عدم مغفرتست. اينست که بسيار نفوسی بودند که بمظاهر ظهور عداوت داشتند و نميدانستند که مظهر ظهور است بعد که دانستند دوست شدند. پس عداوت بمظهر ظهور سبب محروميّت ابديّه نشد. زيرا دشمن شمعدان بود و نميدانست که مظهر سراج نورانی الهيست. دشمن نور نبود و چون ملتفت شد که اين شمعدان مظهر انوار است، دوست حقيقی گشت.
مقصود اينست که دوری از شمعدان سبب محروميّت ابدی نيست. شايد متنبّه و متذکّر گردد. ولی دشمنی نور سبب محروميّت ابديّه است و چاره ندارد.
فصل سی و دو: المدعوّون کثيرون و المختارون قليلون
سؤال
حضرت مسيح در انجيل ميفرمايد: «المدعوّون کثيرون و المختارون قليلون» (متی ۱۲:۱۴: دعوت شدگان فراوانند و برگزیدگان کم) و در قرآن ميفرمايد: «يختصّ برحمته من يشاء» (۱۰۵ بقره: خاوند هر که را خواهد به رحمت خود اختصاص دهد)، اين را چه حکمتست ؟
جواب
بدانکه نظم و کمال در جامعيّت عالم وجود چنين اقتضا نمايد که وجود، منحلّ بصورت غير متناهی گردد. لهذا موجودات در يک رتبه و يک مقام و يک نحو و يک جنس و يک نوع تحقّق ننمايند.
لابدّ (ناگزیر - ناچار) از تفاوت مراتب و تمايز صنوف و تعدّد اجناس و انواع است. يعنی ناچار از رتبه جماد و رتبه نبات و رتبه حيوان و رتبه انسانست.
چه که عالم وجود بانسان تنها ترتيب و تنظيم و تکميل نيابد. و بهمچنين بحيوانِ محض يا نباتِ محض يا جمادِ محض اين عالم منظر بديع و ترتيب قويم و تزيين لطيف حاصل ننمايد.
لابدّ (ناگزیر - ناچار) از تفاوت مراتب و مقامات و اجناس و انواع است تا وجود در نهايت کمال جلوه فرمايد. مثلاً اين شجر اگر بتمامه ثمر گردد، کمال نباتی حاصل نگردد. بلکه برگ و شکوفه و بار جميع لازم تا نبات در نهايت زينت و کمال جلوه نمايد.
بهمچنين در هيکل انسان ملاحظه نمائيد که لابدّ از تفاوت اعضا و اجزا و ارکانست. جمال و کمال وجود انسانی مقتضی وجود سمع و بصر و مغز، حتّی ناخن و شَعر(مو) است. اگر سراپا مغز و يا چشم و يا گوش گردد، عين نقص است. مثلاً عدم زلف و مژگان و عدم ناخن و دندان عين نقص است، و لو بالنّسبه بچشم بی احساس و حکم جماد و نبات دارند. و لکن فقد آن در وجود انسان بی نهايت مکروه و مذموم است.
مادام مراتب موجودات مختلفست و متفاوت بَعْضُها فوقَ بَعْضٍ (قسمتی از ۲۴آیه نور: بعضی فوق بعضی) پس انتخاب بعضی از اشيا برتبه اعلی مثل انسان، و ترک بعضی در رتبه اُوسَط مثل نبات، و وضع بعضی در رتبه اَدنی مثل جماد چون بمشيّت و اراده پروردگار است، پس تخصيص انسان برتبه اعلی از فضل پروردگار است. و تفاوت بين نوع انسان از حيثيّت ترقّيات روحانيّه و کمالات ملکوتيّه نيز بانتخاب حضرت رحمن است. زيرا ايمان که حيات ابديّه است از آثار فضل است نه نتائج عدل. شعله نارمحبّت بقوّت انجذاب است نه به سعی و کوشش در جهان خاک وآب. بلکه بسعی و اجتهاد اطّلاع و علم و کمالات سائره حاصل گردد. پس بايد انوار جمال الهی روح را بقوّه جاذبه در وجد و حرکت آرد.
لهذا ميفرمايد : «المدعوّون کثيرون و المختارون قليلون».
اما کائنات جسمانيّه در مراتب و مقامات خود مذموم و محکوم و مسؤول نيستند. مثلاً جماد در رتبه جمادی، و حيوان در رتبه حيوانی، و نبات در رتبه نباتی مقبولند. ولی در آن رتبه خود اگر ناقص مانند مذموم گردند. بلکه آن رتبه عين کمال است.
و لکن تفاوت بين نوع انسان بر دو قسم است: يک قسم تفاوت مِن حيث المراتب است. اين تفاوت مذموم نيست.
و قسم ديگر تفاوت از حيثيّت ايمان و ايقانست و عدم آن. و آن مذموم. زيرا آن نفس بهوی و هوس خويش مبتلی گرديد تا آنکه از چنين موهبت محروم شد و ازقوّه جاذبه محبّة اللّه مأيوس گشت.
هر چند انسان در رتبه خود ممدوح و مقبولست ولی چون از کمالات آن رتبه محروم لهذا معدن نقائص گشته و باين جهت مسؤول.
فصل سی و سه: سؤال از رجعت
بيانی از مسأله رجعت نمائيد
جواب
جمال مبارک در ايقان بيان اين مطلب را مفصّل و مشروح مرقوم فرموده‌اند. بخوانيد حقيقت اين مسأله واضح و مشهود گردد.
چون حال سؤال نموديد، مختصر بيانی نيز ميشود. عنوان اين مسأله را از انجيل نمائيم.
در انجيل مصرّح که چون يحيی بن زکريّا ظاهر شد و مردم را بملکوت اللّه بشارت ميداد. از او پرسيدند که تو کيستی آيا مسيح موعودی؟
فرمود: من مسيح نيستم.
پس سؤال کردند، آيا تو ايليائی (الیاس)؟
گفت: نيستم.
از اين بيان ثابت و محقّق شد که حضرت يحيی بن زکريّا، ايليای معهود نيستند.
ولی در يوم تجلّی (روزی که حضرت مسیح در بالای کوه متجلی شد یعنی لباس حضرت مثل نور شد. و حضرت ایلیا و حضرت موسی نیز ظاهر شدند و صدائی از آسمان آمد که حضرت مسیح را پسر خطاب کرد. عید اشراق یا به انگلیسی Transfiguration چنانچه در انجیل متی اول باب ۱۷ آمده است ) در جبل طابور(این کوه در ۱۸ کیلومتری غرب دریاچه طبریه است) حضرت مسيح تصريح فرمودند که يحيی بن زکريّا ايليای موعود بود.
در فصل نهم آيه يازدهم از انجيل مرقُس ميفرمايد: «پس از او استفسار کردند و گفتند چرا کاتبان ميگويند که الياس بايد اوّل بيايد. او در جواب ايشان گفت که الياس البتّه اوّل ميآيد و همه چيز را اصلاح مينمايد. و چگونه در باره پسر انسان مکتوبست که ميبايد زحمت بسيار کشد و حقير شمرده شود. لکن بشما ميگويم که الياس هم آمد و با وی آنچه را خواستند کردند». و در انجيل متّی فصل هفدهم آيه سيزدهم ميفرمايد: «آنگاه شاگردان دريافتند که در باب يحيای تعميد دهنده بايشان سخن ميگفت».
حال از يوحنّای معمّدان پرسيدند که آيا تو ايليا هستی گفت نيستم و حال آنکه درانجيل ميفرمايد يوحنّای معمّدان نفس ايليای موعود بود و مسيح نيز تصريح ميفرمايد.
پس اگر حضرت يوحنّا حضرت ايليا بود، چرا فرمود من ايليا نيستم و اگر ايليا نبود، چگونه حضرت مسيح ميفرمايد که او ايليا بود؟
پس در اين مقام نظر بشخصيّت نيست. نظر بحقيقت کمالاتست. يعنی آن کمالاتی که در حضرت ايليا بود، آن کمالات بعينه در يوحنّای معمّدان تحقّق داشت. پس حضرت ايليای موعود يوحنّای معمّدان بود. اينجا نظر بذات نيست نظر بصفاتست. مثلاً پارسال گلی بود امسال هم گل آمده است. من ميگويم گل پارسال باز آمد. حال مقصدم نيست که نفس آن گل بشخصيّت خويش بعينه آمده است. امّا چون اين گل بصفات آن گل پارسال است، يعنی بهمان رائحه و لطافت و رنگ و شکل است، لذا ميگويند گل پارسال آمده و اين گل آن گل است.
بهار ميآيد، ميگوئيم باز بهار پارسال آمد بجهت آنکه آنچه که در بهار پارسال بود در اين بهار نيز موجود.
اينست که حضرت مسيح ميفرمايد آنچه در زمان انبيای سلف واقع جميع را خواهيد ديد.
و بيان ديگر نمائيم: دانه ای سال گذشته کاشته شد، شاخه و برگ پيدا شد، شکوفه و ثمر هويدا گشت. نهايت باز دانه شد. اين دانه ثانی چون کشته گردد، شجر رويد. باز آن ورق، آن شکوفه، آن شاخه و آن ثمر عود و رجعت نمايد و آن شجر ظاهر شود. چون اوّل دانه، آخرهم دانه گوئيم که دانه رجوع کرده.
چون نظربمادّه شجر نمائيم اين مادّه ديگر است. و چون نظر بشکوفه و برگ و ثمر نمائيم، همان رائحه و طعم و لطافت حاصل است. پس آن کمال شجری دوباره عود نمود.
بهمچنين چون نظر بشخص کنيم شخص ديگر. و چون نظر بصفات و کمال کنيم، همان صفات و کمال عود نموده. پس حضرت مسيح فرمود اين ايلياست. يعنی اين شخص مظهر فيض و کمالات و اخلاق و صفات و فيوضات ايلياست. و يوحنّای معمّدان گفت من ايليا نيستم.
حضرت مسيح نظر بصفات و کمالات و اخلاق و فيوضات هر دو داشتند و يوحنّا نظر بمادّه و شخصيّت خويش داشت.
مثل اين چراغ حاضر شب پيش بوده و امشب نيز روشن و شب آينده ايضاً لامع. گوئيم که چراغ امشب همان سراج ديشب است و آن چراغ رجوع کرده. مقصد نور است نه روغن و فتيل و شمعدان.
و اين تفاصيل در رساله ايقان مشروح و مفصّل.
فصل سی و چهار: تفسیر آیه انت الصخره و علیک ابنی کنیستی
در انجيل متّی مي فرمايد به بطرس که توئی صخره و بر اين صخره
کنيسه‌ام را بنيان مي نمايم (انجیل متی ۱۸-۱۶:۱۶)
جواب
اين بيان مسيح تصديق قول بطرس است در وقتی که گفت اعتقاد من اينست که تو ابن اللّه حيّ هستی. بعد حضرت در جواب فرمود که تو کَيْفا هستی. چون معنی کَيْفا در لغت عبری بمعنی صخره است و بر اين صخره بنيان کليسای خود نمايم.
چون ديگران در جواب حضرت مسيح گفتند ايليائی و بعضی گفتند يحيای تعميد دهنده ای و بعضی ارميا. يا يکی از انبيا. حضرت خواست که بکنايه و اشاره تصديق بيان بطرس فرمايد. اين بود که بمناسبت اينکه اسمش صخره بود فرمودند: أَنت الصّخرة و عليک أَبنی کنيستی، يعنی اين عقايد تو که مسيح ابن اللّه حيّ است، اساس دين اللّه ميشود و براين عقايد اساس کنيسة اللّه که شريعة اللّه است وضع خواهد گشت.
و وجود قبر بطرس در روميّه نيز مشکوک است مسلّم نيست. بعضيها گويند که در انطاکيه (شهری قدیمی و مشهور در جنوب ترکیه و شمال سوریه) است.
و از اين گذشته اعمال بعضی از پاپها را بشريعت حضرت مسيح تطبيق کنيم: حضرت مسيح گرسنه و برهنه در اين برّيّه (بیابان) گياه ميخوردند و راضی بر اين نشدند که خاطر کسی آزرده شود.
پاپ در کالسکه مرصّع (جواهر نشان) نشيند و در نهايت عظمت بجميع لذائذ و شهوات وقت گذراند که ملوکرا چنين نعمت و خودپرستی ميسّر نه.
مسيح خاطر نفسی را آزرده نکرد. ولی بعضی از پاپها نفوس کثيره بی گناه را کشتند. بتاريخ مراجعه کنيد که محض حکومت دنيوی پاپها چقدر خونها را ريختند و بجهت عدم موافقت رأی هزاران خادمان عالم انسانی، اهل معارفرا که کشف اسرار کائنات کردند زجر کردند، حبس و محو نمودند و چه مقدار معارضه بحقيقت نمودند.
و وصايای مسيح را ملاحظه کنيد و احوال و اطوار پاپها را تجسّس فرمائيد. ملاحظه نمائيد که هيچ مشابهتی ميانه وصايای مسيح و اطوار حکومت پاپ مشاهده ميشود؟
ما خوش نداريم که مذمّت نفوس نمائيم و الّا صفحات تاريخ واتيکان بسيار عجيب است.
مقصود اينست که وصايای مسيح چيز ديگر و اطوار حکومت پاپ چيز ديگر، ابداً با هم مطابق نيست.
ببينيد که چقدر از پروتستانها را کشتند و کلّ بفتوای پاپ بود. چه ظلمها و ستمها روا داشتند چه شکنجه و عقوبتها نمودند. آيا هيچ رائحه طيّبه مسيح از اين اعمال استشمام ميشود؟ لا و اللّه.
اينها اطاعت مسيح را نکردند بلکه اين مقدّسه برباره (Saint Barbara سنت باربارا: قدیس مسیحی قرن سوم که بر خلاف خواسته های پدرش مسیحی شد و عاقبت توسط پدرش به شهادت رسید. گفته میشود که پدر او با صاعقه ای پس از کشتن دخترش کشته شد و لذا این قدیس معمولا با صاعقه به تصویر کشیده میشود) صورتش در مقابل است، اطاعت مسيح را نمود و بر قدم مسيح حرکت کرد و وصايای مسيح را جاری نمود.
و در ميان پاپها نفوس مبارکی نيز بودند که بر قدم مسيح حرکت نمودند. علی الخصوص در قرون اولای مسيح که اسباب دنيوی مفقود و امتحانات الهيّه شديد. ولی وقتی که اسباب سلطنت فراهم آمد و عزّت و سعادت دنيوی حاصل گشت، حکومت پاپ مسيح را بکلّی فراموش نمود و بسلطنت و عظمت و راحت و نعمت دنيوی پرداخت: قتل نفوس کرد و معارضه بنشر معارف نمود، ارباب فنون را اذيّت کرد و نور علم را حائل گشت. و حکم قتل و غارت نمود و هزاران نفوس از اهل فنون و معارف و بی گناهان در سجن روميّه هلاک گشتند.
حال با وجود اين روش و حرکت چگونه خلافت حضرت مسيح تصديق ميشود؟ کرسيّ حکومت پاپ هميشه معارضه بعلم نمود. حتّی در اروپا مسلّم شد که دين معارض بعلم است و علم مخرّب بنيان دين و حال آنکه دين اللّه مروّج حقيقت و مؤسّس علم و معرفت و مشوّق بر دانائی و ممدّن نوع انسانی و کاشف اسرار کائنات و منوّر آفاق است. با وجود اين چگونه معارضه بعلم نمايد؟
استغفر اللّه بلکه در نزد خدا علم افضل منقبت انسان و اشرف کمالات بشر است. معارضه بعلم جهل است و کاره (مکروه کننده) علوم و فنون انسان نيست - بلکه حيوان بی شعور.
زيرا علم نور است، حيات است، سعادتست، کمال است، جمال است و سبب قربيّت درگاه احديّتست. شرف و منقبت عالم انسانيست و اعظم موهبت الهی. علم عين هدايت است و جهل حقيقت ضلالت.
خوشا بحال نفوسی که ايّام خويش را در تحصيل علوم و کشف اسرار کائنات و تدقيق حقيقت صرف نمايند و وای بر نفوسی که بجهل و نادانی قناعت کنند و بتقاليدی چند دل را خوش دارند و در اسفل درکات جهل و نادانی افتادند و عمر خويش را بباد دادند.
فصل سی و پنج: سؤال از قضا و قدر
سئوال:
چون علم الهی تعلّق بعملی از شخصی يافت و در لوح محفوظ قدر مثبوت گشت، آيا مخالفت آن ممکن است؟
جواب
علم بشیء سبب حصول شیء نيست.
زيرا علم ذاتی حقّ محيط برحقايق اشيا قبل وجود اشيا و بعد وجود اشيا يکسانست، سبب وجود شیء نگردد. اين کمال الهيست.
و امّا آنچه که بوحی الهی از لسان انبيا اخبار از ظهور موعود تورات شد، اين اخبار نيز سبب ظهور حضرت مسيح نگشت. بر انبيا اسرار مکنونه استقبال وحی گشت و واقف بر وقايع مستقبله شدند و اخبار نمودند. اين اطّلاع و اخبار سبب حصول وقايع نگشت.
مثلاً امشب جميع خلق ميدانند که بعد از هفت ساعت آفتاب طلوع کند. اين علم جميع خلق سبب تحقّق و طلوع آفتاب نگردد.
پس علم الهی در حيّز امکان نيز حصول صور اشيا نيست. بلکه از زمان ماضی و حال و مستقبل مقدّس و عين تحقّق اشياست نه سبب تحقّق اشيا.
و همچنين ثبت و ذکر شیء در کتاب سبب وجود شیء نگردد. انبيا بوحی الهی مطّلع شدند که چنين خواهد شد. مثلاً بوحی الهی واقف بر اين شدند که مسيح شهيد خواهد شد، و اخبار نمودند. حال آيا علم و اطّلاع انبيا سبب شهادت حضرت مسيح است؟
بلکه اين اطّلاع کمال انبياست. نه سبب حصول شهادت.
رياضيّون بحساب فلکی واقف شوند که چندی بعد خسوف و کسوف واقع خواهد گشت. البتّه اين کشف سبب وقوع خسوف و کسوف نه.
اين من باب تمثيل است نه تصوير.
قسم سوم - مقالات: در علامات و کمالات مظاهر الهيّه
گفتگو بر سر ناهار
فصل سی و شش: کلّيّه ارواح پنج قسم است
بدانکه کلّيّه ارواح پنج قسم است:
اوّل روح نباتی. و آن قوّه ايست که از ترکيب عناصر و امتزاج موادّ بتقدير خداوند متعال و تدبير و تأثير و ارتباط با سائر کائنات حاصل شود. مثل الکتريک که از ترکيب بعضی اجزا حاصل و پيدا ميشود. و چون اين اجزا وعناصر از هم تفريق شود، آن قوّه ناميه نيز محو گردد. مثل اجزای الکتريک که بمحض تفريق اجزا قوّه الکتريک نيز مفقود و متلاشی شود اين روح نباتيست.
بعد از آن روح حيوانی است. آن نيز چنين است. از امتزاج عناصر است که ترکيب ميشود. ولی اين ترکيب مکمّلتر است و بتقدير ربّ قدير امتزاج تامّ پيدا کند. و روح حيوانی که عبارت از قوّه حسّاسه است پيدا شود و احساس حقائق محسوسه از مبصر و منظور و مسموع و مطعوم و مشموم و ملموس نمايد. آن نيز بعد از تفريق و تحليل اين اجزای مرکّبه بالطّبع محوميشود. مانند اين چراغ که مشاهده مينمائيد که چون اين روغن و فتيل و آتش با هم جمع شود روشنائی حاصل گردد. و لکن چون روغن تمام شود و فتيل بسوزد آن نور نيز محو گردد.
امّا روح انسانی. اين مَثَلش مِثل بلّور و فيض آفتابست. يعنی جسم انسان که مرکّب از عناصر است در اکمل صورت ترکيب و امتزاج است و غايت اتقان و اشرف ترکيب و اکمل موجودات است. و بروح حيوانی نشو و نما نمايد. اين جسم مکَمَّل (کامل شده - تمام و کمال) مانند آئينه است و روح انسانی مانند آفتاب. اگر چنانچه بلّور بشکند فيض آفتاب باقيست. و اگر آئينه محو و نابود شود بر فيض آفتاب ضرری نرسد آن باقيست.
اين روح قوّه کاشفه است که محيط بر جميع اشياست. و جميع اين آثار بدايع و صنايع و اکتشافات و مشروعات عظيمه و وقوعات مهمّه تاريخيّه که مي بينی کلّ را او کشف کرده و از حيّزغيب و کمون (پنهان) بقوّه معنويه بعرصه ظهور آورده. مثلاً در زمين است، کشفيّاتی در آسمان ميکند. از حقايق معلومه يعنی چيزهائی که معلومست و مشهود چيزهای مجهول را کشف کند. مثلاً در اين نصف کره است ولی بقوّه عاقله مانند کولمبس نصف ديگر کره را که کره آمريکاست و مجهول و مستور است کشف کند. جسم ثقيل است امّا بوسائط مکشوفه خويش پرواز کند. بطیء الحرکه (کم سرعت) است امّا بوسائطی که ايجاد نمايد در نهايت سرعت شرق و غرب را طيّ نمايد. مختصر اين قوّه محيطه است بر جميع اشيا.
امّا اين روح انسانی دو جنبه دارد: يا رحمانی يا شيطانی.
يعنی استعداد نهايت کمال را دارد و همچنين استعداد نهايت نقص را. اگر اکتساب فضائل کند اشرف ممکناتست و اگر اکتساب قبائح کند ارذل موجودات گردد.
امّا روح در مرتبه چهارم روح آسمانی است. آن روح ايمانی و فيض رحمانيست. آن از نفثات روح القدس است که بقوّه الهيّه سبب حيات ابديّه شود. آن قوّه ايست که انسان ارضی را سماوی کند و انسان ناقص را کامل نمايد. کثيف را پاک کند. ساکت را ناطق نمايد. اسير شهوات نفسانيّه را مقدّس و منزّه کند. جاهل را عالم نمايد .
پنجم روح القدس است. اين روح القدس واسطه بين حقّ و خلق است. مثل آئينه است مقابل آفتاب. چگونه آئينه مقدّس اقتباس انوار از آفتاب کند و بديگران فيض رساند. بهمچنين روح القدس واسطه انوار تقديس است که از شمس حقيقت بحقائق مقدّسه رساند و او متّصف بجميع کمالات الهيّه است. در هر وقت ظهور کند عالم تجديد گردد و دوره جديد تأسيس شود و هيکل عالم انسانی را خلعت جديد پوشاند.
مَثَلش مِثل بهار است هر وقت بيايد عالم را از حالی بحالی ديگر نقل کند. بقدوم موسم بهار خاک سياه و دشت و صحرا سبز و خرم گردد و انواع گل و رياحين رويد. اشجار حيات جديد يابد و اثمار بديع پديدار گردد دور جديد تأسيس شود.
و ظهور روح القدس مثالش اينست هر وقت ظاهر شود عالم انسانی را تجديد کند و بحقائق انسانيّه روح جديد بخشد عالم وجود را خلعت محمود پوشاند. ظلمات جهل زائل نمايد و انوار کمالات ساطع نمايد.
مسيح باين قوّت اين دور را تجديد نمود و بهار الهی در نهايت طراوت و لطافت در جهان انسانی خيمه برافراخت و نسيم جان پرور مشام نورانيان را معطّر نمود. و همچنين ظهور جمال مبارک مانند فصل ربيع بود و موسم جديد که با نفحات قدس و جنود حيات ابديّه و قوّه ملکوتيّه ظهور و سرير سلطنت الهيّه را در قطب عالم نهاد و بروح القدس نفوسی را زنده فرمود و دور جديد تأسيس نمود.
فصل سی و هفت: در اينکه الوهيّت فقط بتوسّط مظاهر الهيّه شناخته ميشود
سؤال
حقيقت الوهيّت و تعلّقش بمطالع ربّانيّه و مشارق رحمانيّه چگونه است؟
جواب
بدانکه حقيقت الوهيّت و کنه ذات احديّت تنزيه صرف و تقديس بحت.
يعنی از هر ستايشی منزّه و مبرّاست. جميعِ اوصافِ اعلی درجه وجود در آن مقام اوهامست.
غيب منيع لا يدرک و ذات بحت لا يوصف.
زيرا ذات الهی محيط است و جميع کائنات محاط. و البتّه محيط اعظم از محاط. لهذا محاط پی بمحيط نبرد و ادراک حقيقت آن ننمايد.
عقول هر چه ترقّی کند و بمنتهی درجه ادراک رسد، نهايت ادراک مشاهده آثار و صفات او در عالم خلق است نه در عالم حقّ.
زيرا ذات و صفات حضرت احديّت در علوّ تقديس است و عقول و ادراکات را راهی بآن مقام نه «اَلسَّبيلُ مَسدُود وَ الطَّلَبُ مَردُود» (حدیثی از حضرت علی که راه مسدود است و طلب مردود)
و اين واضح است که مدرکات انسانيّه فرع وجود انسانست و انسان آيت رحمانست. چگونه فرعِ آيت احاطه بموجدِ آيت کند؟ يعنی ادراکات که فرعِ وجودِ انسانست، بحضرت يزدان پی نبرد. لهذا آن حقيقت الوهيّت مخفی از جميع ادراکات و مستور از عقول جميع بشر است. و صعود بآن مقام ممتنع و محال.
ملاحظه مينمائيم که هر ما دونی عاجز از ادراک حقيقت ما فوقست. مثلاً حجر و مدر (گل و گلپاره) و شجر آنچه صعود نمايند ادراک حقيقت انسان نتوانند و تصوّر قوّه باصره و قوّه سامعه و سائر حواسّ نکنند.
و حال آنکه کلّ مخلوقند. پس انسانِ مخلوق چگونه پی بحقيقت ذات پاک خالق برد؟ در آن مقام نه ادراک را راهی و نه بيان را اتّساعی و نه اشاره را مجال و جوازی. ذرّه خاک را با جهان پاک چه کار و عقل محدود را با عالم نامحدود چه انتساب؟ «عَجَزَتِ العُقُول عَن اِدراکه وَ حارَتِ النُّفُوس فی بَيانِه. لا تُدرِکُهُ الأبصار وَ هُوَ يُدرِکُ الأبصار وَ هُوَ اللّطيفُ الخَبير» ( احتمالا قسمت اول بیانی از امام سجاد (ع) است. و قسم ثانی فقره ای از آیه ۶ الانعام. مضمون کل بیان عربی: عقول عاجز از ادراک. چشمها او را در نمی یابند و اوست که دیدگان را در می یابد و او لطیف آگاه است).
لهذا در اين مقام هر ذکر و بيانی قاصر و هر تعريف و توصيفی غير لايق. و هر تصوّری ساقط و هر تعمّقی باطل.
ولی آن جوهر الجواهر و حقيقة الحقائق و سرّ الاسرار را تجلّيات و اشراقات و ظهور و جلوه ای در عالم وجود است. و مطالع آن اشراق و مجالی (جلوه گاه ها) آن تجلّی و مظاهر آن ظهور- مطالع مقدّسه و حقايق کلّيّه و کينونات رحمانيّه‌اند، که آنان مرايای (آینه ها) حقيقی ذات مقدّس الهيّه‌اند و جميع کمالات و فيوضات و تجلّيات از حقّ درحقيقت مظاهر قدسيّه ظاهر و باهر است.
مانند آفتاب که در مرآتِ (آینه) صافيه لطيفه بجميع کمالات و فيوضات ساطع گردد. و اگر گفته شود که مرايا مظاهر آفتابند و مطالعِ نيّرِ اشراق، مقصود اين نيست که آفتاب از علوّ تقديس تنزّل نموده و در اين آئينه مجسّم گشته. و يا آنکه آن حقيقت نامحدود در اين مکان مشهود محدود گرديده. استغفر اللّه عن ذلک. اين اعتقاد طائفه مجسّمه است (مجسمه فرقه ای هستند که خدا را با جسم و جسد دانسته و حتی بعضی از ایشان به صورت انسان می دانند).
ولی جميع اوصاف و محامد و نعوت راجع باين مظاهر مقدّسه است يعنی هر چه اوصاف و نعوت و اسماء و صفات ذکر نمائيم کلّ راجع باين مظاهر الهيّه است.
امّا بحقيقت ذات الوهيّت کسی پی نبرده تا اشاره ای نمايد يا بيانی کند و يا محامد و نعوتی ذکر نمايد.
پس حقيقت انسانيّه آنچه داند و يابد و ادراک کند از اسماء و صفات و کمالات راجع باين مظاهر مقدّسه است و راهی بجائی ديگر ندارد. «السَّبيلُ مَقطوُع وَ الطَّلَبُ مَرْدُود» (حدیثی از حضرت علی به این مضمون: راه مقطوع است و طلب کردن مردود).
امّا ما از برای حقيقت الوهيّت اسماء و صفاتی بيان کنيم و ببصر و سمع و قدرت و حيات و علم ستايش نمائيم. اثبات اين اسماء و صفات نه بجهت اثبات کمالات حقّ است بلکه بجهت نفی نقايص است.
چون در عالم امکان نظر کنيم مشاهده نمائيم که جهل، نقص است وعلم کمال. لهذا گوئيم که ذات مقدّس الهيّه عليم است.
و عجز نقص است و قدرت کمال. گوئيم که ذات مقدّس الهيّه قادر است. نه اينست که علم و بصر و سمع و قدرت و حيات او را کما هی (همانطوری که هست) ادراک توانيم. زيرا آن فوق ادراک ماست چه که اسماء و صفات ذاتيّه الهيّه عين ذاتست. و ذات منزّه از ادراکات.
و اگر عين ذات نبود، تعدّد قدما لازم آيد، و ما به الامتياز بين ذات و صفات نيز متحقّق، و قديم لازم آيد. لهذا تسلسل قدما نامتناهی گردد و اين واضح البطلان است.
پس جميع اين اوصاف و اسماء و محامد و نعوت راجع بمظهر ظهور است. و آنچه ماعدای او تصوّر نمائيم و تفکّر کنيم اوهام محض است، زيرا راهی بغيب منيع نداريم. اينست که گفته شده "«کُلّما مَيَّزتُموهُ بِأوهامِکم فی اَدَقِّ مَعانيکم فَهُوَ مَخلُوقٌ مِثلکُم مَردُودٌ اِلَيکم» (حدیثی از امام باقر: تمام آنچه به دقیق ترین معانیش به اوهام خود شناختید بمانند شما مخلوق است و به خودتان برمیگردد).
اين واضح است که اگر بخواهيم حقيقت الوهيّت را تصوّر نمائيم آن تصوّر محاطست و ما محيط. و البتّه محيط اعظم از محاط.
از اين ثابت و واضح شد که اگر يک حقيقت الوهيّتی تصوّر نمائيم دون مظاهر مقدّسه آن اوهام محض است.
زيرا راهی بحقيقت الوهيّت که منقطع وجدانيست، نه. و آنچه بتصوّر ما آيد اوهام است. (علم بدون اعتقاد به احتمال خلاف را قطع وجدانی گویند).
لهذا ملاحظه نما که طوائف عالم طائف حول اوهام و عبده اصنام افکار و تصوّر، و ابداً ملتفت نيستند و اوهام خويشرا حقيقت مقدّسه از ادراکات و منزّه از اشارات شمرند. و خويشرا اهل توحيد و ملل سائره را عبده اوثان شمرند.
و حال آنکه اصنام را باز وجود جمادی محقّق. امّا اصنام افکار و تصوّر انسان، اوهام محض. حتّی وجود جمادی ندارند. «فاعتبروا يا اولی الابصار» (فقره ای از آیه ۲ الحشر: پس عبرت بگیرید ای صاحبان چشم).
و بدانکه صفات کماليّه و جلوه فيوضات الهيّه و انوار وحی در جميع مظاهر مقدّسه ظاهر و باهر. ولی کلمة اللّه الکبری حضرت مسيح و اسم اعظم جمال مبارک را ظهور و بروزی ما فوق تصوّر. زيرا دارنده جميع کمالات مظاهر اوّليّه بودند و مافوق آن بکمالاتی متحقّق که مظاهر سائره حکم تبعيّت داشتند.
مثلاً جميع انبيای بنی اسرائيل مظاهر وحی بودند و حضرت مسيح نيز مهبط وحی. لکن وحی کلمة اللّه کجا و الهام اشعيا و ارميا و ايليا کجا؟
ملاحظه نما که انوار عبارت از تموّجات مادّه اثيريّه (جوّ ناقل امواج الکترومغناطیس و نور) است که عَصَبِ بصر از آن تموّجات متأثّر گردد و مشاهده حاصل شود. حال سراجرا تموّجات مادّه اثيريّه موجود و آفتابرا نيز تموّجات مادّه اثيريّه مثبوت. امّا نور آفتاب کجا و نور ستاره و چراغ کجا؟
روح انسانيرا در رتبه جنينی جلوه و ظهوری. و همچنين در رتبه طفوليّت و رتبه بلوغ و رتبه کمال اشراق و بروزی. روح، روحِ واحد است، امّا در رتبه جنينی فاقد مناقب سمع و بصر، ولی در رتبه بلوغ و کمال در نهايت ظهور و جلوه و اشراق.
و همچنين حبّه در بدايت انبات ورقه است و جلوه گاه روح نبات. و در رتبه ثمره نيز مظهر آن روح يعنی قوّه ناميه در منتهای کمال ظاهر. ولی مقام ورقه کجا و مقام ثمره کجا؟ زيرا از ثمره صد هزار ورقه ظاهر گردد. و لو اينکه کلّ بروح واحد نباتی نشو و نما کنند.
دقّت نما که فضائل و کمالات حضرت مسيح و اشراقات و تجلّيات جمال مبارک کجا و فضائل انبيای بنی اسرائيل مثل حزقيل و اَشمَويل کجا؟ کلّ مظاهر وحی بودند ولی فرق بی منتهی درميان و السّلام.
فصل سی و هشت: کلّيّه مراتب مظاهر ظهور سه رتبه است
بدانکه مظاهر مقدّسه را هر چند مقامات کمالات غير متناهيه (آنچه آخِر ندارد) است،
ولی کلّيّه مراتب ايشان سه رتبه است: رتبه اولی جسمانيست، رتبه ثانيه انسانی است که نفس ناطقه است، و رتبه ثالثه ظهور الهی و جلوه ربّانی است.
امّا مقام جسمانی محدث (ایجاد شده - مخلوق) است. چه که مرکّب از عناصر است، و لابدّ (ناچار - ناگزیر) بر اينست که هر ترکيب را تحليلی هست. ممکن نيست که ترکيب تفريق نشود.
و مقام ثانی مقام نفس ناطقه است که حقيقت انسانيست. اين نيز محدث (ایجاد شده - مخلوق) است و مظاهر مقدّسه در آن با جميع نوع انسان مشترکند.
بدانکه نفوس بشريّه در اين کره ارضيّه هر چند اعصار و دهور متواليه است، ولی حادث (پدید آمده - آنچه از ابتدا وجود نداشته - خلق شده) است. و چون آيت الهی است، لهذا بعد از وجود باقی.
روح انسانيرا بدايت است ولی نهايت نه، الی الأبد باقی است.
و همچنين انواع موجوده در کره ارض حادث است. زيرا مسلّم است که يک وقتی در جميع روی زمين اين انواع نبوده. بلکه اين کره ارض موجود نبوده. امّا عالم وجود بوده چه که عالم وجود منحصر بکره ارض نيست.
مقصد اينجاست که نفوس انسانی هر چند حادث است ولی حال باقی و ابدی و مستمرّ است. زيرا عالم اشيا عالم نقايص است بالنّسبه بانسان. و عالم انسان عالم کمالست بالنّسبه باشيا. نقايص وقتی که بدرجه کمال رسد بقا پيدا کند. اين مثل است ميگويم تو پی بمقصد بر..
و مقام ثالث ظهور الهی و جلوه ربّانيست. کلمة اللّه است و فيض ابديست و روح القدس است. آن نه اوّل دارد و نه آخر. چه که اوّليّت و آخريّت بالنّسبه بعالم امکانست نه بالنّسبه بعالم حقّ. امّا عند الحقّ (نزد خداوند) اوّل عين آخر است، آخر عين اوّل.
مثل اينکه اعتبار ايّام و اسبوع (هفته ها) و شهور (ماه ها) و سنه و ديروز و امروز بالنّسبه بکره ارض است. امّا در آفتاب چنين خبری نيست. نه ديروزی، نه امروزی، نه فردائی، نه ماهی، نه سالی. همه مساويست.
بهمچنين کلمة اللّه از جميع اين شؤون منزّه و از حدود و قيود و قوانينی که در عالم امکانست مقدّس است. امّا حقيقت نبوّت که کلمة اللّه و مظهريّت کامله است بدايتی نداشته و نهايتی ندارد. ولی اشراقش متفاوت مانند آفتابست. مثلاً طلوعش در برج مسيح در نهايت اشراق و سطوع بود و اين باقيست و سرمدی.
ببين چقدر ملوک جهانگير آمدند و چه قدر وزير و امير اولی التّدبير(مدبر - صاحب تدبیر) آمدند، جميع محو شدند. لکن نسائم مسيح همين طور ميوزد و انوارش هنوز ساطع است. آهنگش هنوز بلند است و عَلَمش هنوز مرتفع است. جيشش (لشکر) در جنگ است و هاتفش (ندا کننده - ندا - سروش غیبی) خوش آهنگ. ابرش گهر ريز است و برقش شعاع انگيز. تجلّيش واضح و لائح است و جلوه‌اش ساطع و لامع. و بهمينطور نفوسی که در ظلّ او هستند و مستضیء (نور گیرنده) از انوار او.
پس معلوم شد که مظاهر ظهور سه مقام دارند: يکی مقام بشريّه است و مقام نفس ناطقه و مقام ظهورربّانی و جلوه رحمانی.
مقام جسدی البتّه متلاشی شود. امّا مقام نفس ناطقه هر چند اوّل دارد امّا آخر ندارد، بلکه مؤيّد بحيات ابديّه است. امّا حقيقت مقدّسه که مسيح ميفرمايد «اَلاَبُ فی الابن» (پدر در پسر است) نه بدايت دارد - نه نهايت. بدايت عبارت از مقام اظهار است که ميفرمايد و در مقام تشبيه سکوترا تعبير بخواب ميفرمايد، مثل اينکه شخصی خواب بود. و چون زبان گشود مثل آنست که بيدار گشت. و آن شخص که در خوابست چون بيدار شود باز همان شخص است، تفاوتی درمقام و علوّ و سموّ و حقيقت و فطرت او حاصل نگشته. مقام سکوت تشبيه بخواب شده و مقام ظهور تعبير به بيداری گشته.
انسان چون خواب باشد يا بيدار همان انسان است. آن خواب يک حالتی از حالاتست و اين بيداری حالتی از حالات. زمان سکوترا تعبير بخواب ميفرمايد و ظهور و هدايت را تعبير به بيداری.
در انجيل ميفرمايد «در بدء کلمه بود آن کلمه نزد خدا بود» (انجیل یوحنا ۱:۱). پس واضح و مشهود شد که حضرت مسيح بمقام مسيحی و اين کمالات در وقت غسل تعميد نرسيدند که روح القدس بصورت کبوتر بر حضرت مسيح نزول نمود، بلکه کلمه الهيّه لم يزل (بی زوال - همیشه) در علوّ تقديس بوده و خواهد بود و السّلام.
فصل سی و نه: در بيان مراتب جسمانيّه و روحانيّه مظاهر ظهور
گفتيم که در مظاهر ظهور سه مقام است: اوّل حقيقت جسمانيّه که تعلّق باين جسد دارد، ثانی حقيقت شاخصه يعنی نفس ناطقه، ثالث ظهور ربّانی و آن کمالات الهيّه است و سبب حيات وجود و تربيت نفوس و هدايت خلق و نورانيّت امکان.
اين مقام جسد، مقام بشريست و متلاشی ميشود. زيرا ترکيب عنصريست و آنچه از عناصر ترکيب ميشود لابدّ (ناچار - ناگزیر) تحليل و تفريق ميگردد.
امّا آن حقيقت شاخصه مظاهر رحمانيّه يک حقيقت مقدّسه است. و از اين جهت مقدّس است که من حيث الذّات و من حيث الصّفات ممتاز از جميع اشياست.
مثل اينکه شمس من حيث الاستعداد مقتضی انوار است و قياس باقمار نميشود. مثلاً اجزاء مرکّبه کره شمس قياس باجزاء مرکّبه کره قمر نميگردد. آن اجزاء و آن ترتيب مقتضی ظهور شعاع است. امّا اجزاء مرکّبه قمر مقتضی شعاع نيست، مقتضی اقتباس است.
پس سائر حقائق انسانی نفوسی هستند مثل ماه که اقتباس انوار از شمس ميکنند. امّا آن حقيقت مقدّسه بنفسه مضیء است.
و مقام ثالث نفس فيض الهی و جلوه جمال قديم است و اشراق انوار حيّ قدير. و حقيقت شاخصه مظاهر مقدّسه انفکاکی از فيض الهی و جلوه ربّانی ندارد. لهذا مظاهر مقدّسه صعودشان عبارت ازين است که قالب عنصری را ترک کنند.
مثل اينکه سراجی (چراغ) که تجلّی درين مشکاة (چراغدان - محلی که چراغ را در آن یا بر آن نهند) دارد شعاعش از مشکاة منقطع ميشود. يعنی اين مشکاة خراب گردد، امّا فيض سراج منقطع نميشود.
باری در مظاهر مقدّسه فيض قديم مانند سراج (چراغ) است و حقيقت شاخصه بمثابه زجاج (شیشه و حباب ) وهيکل بشری مانند مشکاة (چراغدان). اگر مشکاة منهدم گردد، مصباح (چراغ) مشتعل است.
و مظاهر الهيّه مرايای (آینه ها) متعدّده هستند. زيرا شخصيّت مخصوصه دارند. امّا مجلّی در اين مرايا يک شمس است. معلوم است که حقيقت مسيحيّه غير از حقيقت موسويّه است.
و البتّه حقيقت مقدّسه از بدايت واقف بر سرّ وجود است و از سنّ طفوليّت آثار بزرگواری از آن ظاهر و واضح است. پس چگونه ميشود که با وجود اين فيوضات و کمالات استشعار نباشد.
در مظاهر مقدّسه ذکر سه مقام کرديم مقام جسد است و مقام حقيقت شاخصه و مظهريّت کامله. مثلاً شمس و حرارت و ضيائش. و سائر نفوس نيز مقام جسد و مقام نفس ناطقه يعنی روح و عقل دارند.
پس در مقاماتی که ذکر ميشود من خوابيده بودم و مرور کرد نفحات الهی بر من و بيدار شدم، مثل بيان حضرت مسيح است که ميفرمايند جسد محزونست و روح مستبشر، يا آنکه در مشقّتم يا در راحتم يا در زحمتم - اينها همه راجع بمقام جسد است. دخلی بآن حقيقت مشخّصه ندارد و دخلی بآن مظهريّت حقيقت رحمانيّه ندارد.
مثلاً ملاحظه ميکنيد که در جسد انسان هزار انقلابات حادث ميشود و لکن روح ابداً از آن خبر ندارد. يمکن (ممکن میشود- ممکن است) در جسد انسان بعضی از اعضا بکلّی مختلّ ميشود، لکن جوهر عقل باقی و برقرار. صد هزار آفت بلباس وارد ميشود لکن بر لابس (شخصی که لباس به تن دارد) هيچ خطری نيست.
اينکه بيان ميفرمايند جمال مبارک که در خواب بودم و نسيم بر من مرور نمود و من را بيدار کرد، اين راجع بجسد است. در عالم حقّ زمان ماضی و مستقبل و حال نيست. ماضی و مضارع و حال همه يکيست.
مثلاً مسيح ميفرمايد «کان فی البدء الکلمة» (انجیل یوحنا ۱:۱ در ابتدا کلمه بود). يعنی بود و هست و خواهد بود. چرا که در عالم حقّ زمان نيست. زمان حکم بر خلق دارد بحقّ حکم ندارد.
مثلاً در صلوة ميفرمايد نام تو مقدّس باد. مقصد اينست که نام تو مقدّس بوده و هست و خواهد بود. مثلاً صبح و ظهر و عصر بالنّسبه بزمين است. امّا در آفتاب صبح و ظهر و عصر و شام نيست.
فصل چهل: در بيان کيفيّت علمی که مظاهر ظهور دارا هستند
سؤال
قوائی که مظاهر ظهور دارا هستند من جمله قوّه علم تا بچه حدّی محدود است؟
جواب
علم بر دو قسم است علم وجودی و علم صوری - يعنی علم تحقّقی وعلم تصوّری.
علم خلق عموماً بجميع اشيا عبارت از تصوّر و شهود است. يعنی يا بقوّه عقليّه تصوّر آن شیء نمايند يا آنکه از مشاهده شیء صورتی در مرآت قلب حصول يابد. دائره اين علم بسيار محدود است چه که مشروط باکتساب و تحصيل است.
و امّا قسم ثانی که عبارت از علم وجودی و تحقّقی است: آن علم مانند دانائی و وقوف انسان بنفس خود انسان است. مثلاً عقل انسان و روح انسان واقف بر جميع حالات و اطوار و اعضاء و اجزاء عنصری و مطّلع بر جميع حواسّ جسمانی و همچنين قوی و حاسّيّات و احوال روحانی خود هستند. اين علم وجوديست که انسان متحقّق بآنست، احساس آنرا ميکند و ادراک آنرا مينمايد.
زيرا روح محيط بر جسم است و مطّلع بحواسّ و قوای آن. اين علم باکتساب و تحصيل نيست. امريست وجودی. موهبت محض است.
حقائق مقدّسه مظاهر کلّيّه الهيّه چون محيط بر کائنات من حيث الذّات و الصّفاتند و فائق و واجد حقائق موجوده و متحقّق بجميع اشيا، لهذا علم آنان علم الهی است نه اکتسابی يعنی فيض قدسی است و انکشاف رحمانی.
مثلی ذکر نمائيم اين مثل مجرّد بجهت تصوّر اين مطلب است. مثلاً اشرف موجودات ارضيّه انسانست. انسان متحقّق بعالم حيوان و نبات و جماد است. يعنی اين مراتب در او مندرج است. بنحوی که دارنده اين مقامات و مراتب است. و چون دارنده اين مقاماتست، واقف باسرار آنست و مطّلع بسرّ وجود آن. اين مَثَل است نه مِثل.
مختصر اينکه مظاهر کلّيّه الهيّه مطّلع بر حقائق اسرار کائناتند، لهذا شرايعی تأسيس نمايند که مطابق و موافق حال عالم انسانست. زيرا شريعت روابط ضروريّه است که منبعث از حقائق کائناتست.
مظهرظهور يعنی شارع مقدّس تا مطّلع بحقائق کائنات نباشد روابط ضروريّه که منبعث از حقائق ممکناتست ادراک ننمايد البتّه مقتدر بوضع شريعتی مطابق واقع و موافق حال نگردد.
انبياء الهی، مظاهر کلّيّه، اطبّاء حاذقند و عالم امکان مانند هيکل بشری و شرايع الهيّه دوا و علاج. پس طبيب بايد که مطّلع و واقف بر جميع اعضا و اجزا و طبيعت و احوال مريض باشد تا آنکه دوائی ترتيب دهد که نافع به سمّ ناقع (کشنده) گردد. فی الحقيقه حکيم دوا را از نفس امراض عارضه بر مريض استنباط کند. زيرا تشخيص مرض نمايد بعد ترتيب علاج علّت مزمنه کند. تا تشخيص مرض نشود چگونه ترتيب علاج و دوا گردد؟
پس بايد طبيب بطبيعت و اعضا و اجزا و احوال مريض نهايت اطّلاع داشته باشد و بجميع امراض واقف و بکافّه ادويه (تمام داروها) مطّلع، تا آنکه دوای موافقی ترتيب دهد.
پس شريعت روابط ضروريّه ايست که منبعث از حقيقت کائناتست و مظاهر کلّيّه الهيّه چون مطّلع باسرار کائناتند، لهذا واقف بآن روابط ضروريّه و آنرا شريعة اللّه قرار دهند.
فصل چهل و یک: ادوار کلّيّه
سؤال
ذکر ادوار کلّيّه ميشود که در عالم وجود واقع، حقيقت اين مسأله را بيان کنيد.
جواب
همچنانکه اين اجرام نورانيّه در اين فضای نامتناهی هر يک را دوری زمانيست که در ازمنه مختلفه هر يک در فلک خويش دوری زند و دوباره بنای دوره جديد گذارد.
مثلاً کره ارض در هر سيصد و شصت و پنج روز و پنج ساعت و چهل و هشت دقيقه و کسوری دوری زند، پس آغاز دور جديد نمايد. يعنی آن دوره اوّل دوباره تجدّد يابد. بهمچنين عالم وجود کلّی را چه در آفاق و چه در انفس، دوری از حوادث کليّه و احوال و امور عظيمه است.
چون دوره منتهی شود دوره جديد ابتدا گردد و دوره قديم از وقوع حوادث عظيمه بکلّی فراموش شود که ابداً خبری و اثری از آن نماند.
چنانکه ملاحظه مينمائيد که از بيست هزار سال پيش ابداً خبری نيست. و حال آنکه بدلائل از پيش ثابت نموديم که عمران اين کره ارض بسيار قديم است - نه يکصد هزار، نه دويست هزار سال، نه يک مليون، نه دو مليون سال - بسيار قديم است و بکلّی آثار و اخبار قديم منقطع.
و همچنين هر يک از مظاهر ظهور الهيّه را دوريست زمانی که در آن دوره احکام و شريعتش جاری و ساريست. چون دور او بظهور مظهر جديد منتهی شود، دوره جديد ابتدا گردد. و بر اين منوال دورها آيد و منتهی گردد و تجدّد يابد. تا يک دوره کلّيّه در عالم وجود بانتها رسد و حوادث کلّيّه و وقايع عظيمه واقع شود که بکلّی خبر و اثر از پيش نماند.
پس دورِ جديدِ کلّی در عالم وجود آغاز نمايد. زيرا عالم وجود را بدايتی نيست. و از پيش دليل و برهان بر اين مسأله اقامه شد، احتياج به تکرار نيست.
باری دوره کلّی عالم وجود را گوئيم آن عبارتست از مدّتی مديده و قرون و اعصاری بيحدّ و شمار و در آن دوره مظاهر ظهور جلوه بساحت شهود نمايند تا ظهور کلّی عظيمی آفاقرا مرکز اشراق نمايد و ظهور او سبب بلوغ عالم گردد.
دوره او امتدادش بسيار است. مظاهری در ظلّ او، بعد مبعوث گردند و بحسب اقتضای زمان تجديد بعضی احکام که متعلّق بجسمانيّات و معاملاتست نمايند. ولی در ظلّ او هستند.
ما در دوره ای هستيم که بدايتش آدم است و ظهور کلّيّه‌اش جمال مبارک.
فصل چهل و دو: درجه نفوذ و تأثير مظاهر الهيّه
سؤال
قوّت و کمالات اعراش حقيقت مظاهر ظهور الهی تا بچه درجه است و نفوذشان تا به چه حدّ؟
جواب
در عالم وجود يعنی: کائنات جسمانيّه ملاحظه نمائيد. دائره شمسيّه مظلم و تاريک و در اين دائره آفتاب مرکز انوار و جميع سيّارات شمسيّه حول او طائف و از فيوضات آن مستشرق. شمس سبب حيات و نورانيّت است و علّت نشو و نمای کافّهء (تمامی - جمیع - کل) کائنات در دائره شمسيّه است. و اگر فيوضات شمسيّه نبود، در اين دائره کائنی از موجودات تحقّق نداشت، بلکه کلّ تاريک و متلاشی ميشدند.
پس واضح و مشهود شد که آفتاب مرکز انوار و سبب حيات کائنات در دائره شمسيّه است.
بهمچنين مظاهر مقدّسه الهی، مرکز انوار حقيقتند و منبع اسرار و فيوضات محبّت. تجلّی بر عالم قلوب و افکار نمايند و فيض ابدی بر عالم ارواح مبذول فرمايند. حيات روحانی بخشند و بانوار حقائق و معانی درخشند. روشنائی عالم افکار از آن مرکز انوار و مطلع اسرار است.
اگر فيض تجلّی و تربيت آن نفوس مقدّسه نبود عالم نفوس و افکار ظلمت اندر ظلمت است و اگر تعاليم صحيحه آن مطالع اسرار نبود، عالم انسانی جولانگاه اخلاق و اطوار حيوانی بود و وجود کلّ مجازی و حيات حقيقی مفقود.
اينست که در انجيل ميفرمايد: «در بدء کلمه بود» (انجیل یوحنا ۱:۱ - در ابتدا کلمه بود)، يعنی سبب حيات کلّ شد.
حال ملاحظه نمائيد نفوذ آفتاب را در کائنات ارضيّه که از قُرب و بُعد آفتاب و طلوع و غروب، چه آثار و نتائج واضح و آشکار.
گهی خزانست، گهی بهار، گهی صيف (تابستان)، گهی شتا (زمستان). و چون بخطّ استوا گذرد، بهار روح بخش جلوه نمايد و چون بسمت رأس رسد فواکه و اثمار بدرجه کمال رسد و حبوب و نباتات نتيجه بخشد. و کائنات ارضيّه بمنتهی درجه نشو و نما فائز گردد.
و همچنين مظهرمقدّس ربّانی که آفتاب عالم آفرينش است چون تجلّی بر عالم ارواح و افکار و قلوب نمايد، بهار روحانی آيد و حيات جديد رخ بگشايد. قوّه ربيع بديع ظاهر گردد و موهبت عجيب مشهود شود.
چنانچه ملاحظه مينمائيد که در ظهور هر يک از مظاهر الهيّه در عالم عقول و افکار و ارواح ترقّی عجيبی حاصل شد.
از جمله در اين عصر الهی ملاحظه نما که چقدر ترقّی در عالم عقول و افکار حاصل گرديده و حال بدايت (ابتدا - آغاز - اول و شروع هر چیز) اشراق است. عنقريب ملاحظه شود که اين فيوضات جديده و اين تعاليم الهيّه اين جهانِ تاریک را نورانی نمايد و اين اقاليمِ غمگين را بهشت برين فرمايد.
و اگر ببيان آثار و فيوضات هر يک از مظاهر مقدّسه پردازيم، بسيار بتطويل (طولانی) انجامد.
شما خود فکر و تعمّق نمائيد بحقيقت اين مطلب پی بريد.
فصل چهل و سه: کلّيّه انبيا بر دو قسمند
سؤال
کلّيّه انبيا بر چند قسمند؟
جواب
کلّيّه انبيا بر دو قسمند. قسمی نبيّ بالاستقلالند و متبوع (مورد پیروی و تبعیت) و قسمی ديگر غير مستقلّ و تابع.
انبيای مستقلّه اصحاب شريعتند و مؤسّس دور جديد که از ظهور آنان عالم خلعت جديد پوشد و تأسيس دين جديد شود و کتاب جديد نازل گردد. و بدون واسطه اقتباس فيض از حقيقت الوهيّت نمايند. نورانيّتشان نورانيّت ذاتيّه است.
مانند آفتاب که بذاته لذاته (بعلت ذاتش) روشن است و روشنائی از لوازم ذاتيّه آن. مقتبس از کوکبی ديگر نيست.
اين مطالع صبح احديّت، منبع فيضند و آينه ذات حقيقت.
و قسمی ديگر از انبيا تابعند و مروّج. زيرا فرعند نه مستقلّ. اقتباس فيض از انبيای مستقلّه نمايند و استفاده نور هدايت از نبوّت کلّيّه کنند. مانند ماه که بذاته لذاته (بعلت ذاتش) روشن و ساطع نه. ولی اقتباس انوار از آفتاب نمايد.
آن مظاهر نبوّت کلّيّه که بالاستقلال اشراق نموده‌اند، مانند حضرت ابراهيم، حضرت موسی، حضرت مسيح و حضرت محمّد و حضرت اعلی و جمال مبارک.
و امّا قسم ثانی که تابع و مروّجند، مانند سليمان و داود و اشعيا و ارميا و حزقيا.
زيرا انبيای مستقلّه مؤسّس بودند. يعنی تأسيس شريعت جديده کردند. و نفوسی را خلق جديد نمودند و اخلاق عموميّه را تبديل کردند و روش و مسلک جديد ترويج نمودند. کور جديد شد و تشکيل دين جديد گرديد. ظهور آنان مانند موسم ربيع (بهار) است که جميع کائنات ارضيّه خلعت (جامه یا شال مزین) جديد پوشند و حيات جديد يابند.
و امّا قسم ثانی انبيا که تابعند: اين نفوس ترويج شريعة اللّه نمايند و تعميم (عمومی ساختن - منتشر کردن) دين اللّه و اعلای کلمة اللّه. از خود قوّت و قدرتی ندارند بلکه از انبيای مستقلّه استفاده نمايند.
سؤال - بوذه و کونفيوش چگونه بوده‌اند؟
جواب
بوذه نيز تأسيس دين جديد و کونفيوش تجديد سلوک و اخلاق قديم نمود.
ولی بکلّی اساس آنان بر هم خورد و ملل بوذيّه و کونفوشيّه ابداً بر معتقدات و عبادات مطابق اصل باقی و برقرار نماندند.
مؤسّس اين دين شخص نفيس بود. تأسيس وحدانيّت الهيّه نمود. ولی من بعد بتدريج اساس اصلی بکلّی از ميان رفت و عادات و رسوم جاهليّه بدعت (رسم و سنَت تازه و جدید که بر خلاف عقیده دینی باشد) شد. تا آنکه منتهی بعبادات صور و تماثيل (تمثال ها - عکسها - پیکره ها - مجسمه ها مفرد: تمثال) گرديد.
مثلاً ملاحظه نمائيد که حضرت مسيح بکرّات و مرّات توصيه بوصايای عشره (احکام عشره یا دهگانه حضرت موسی) در تورات و اتّباع آن فرمودند و تأکيد تشبّث بآن کردند. و از جمله وصايای عشره اينست که صورت و تمثالی را پرستش منما. حال در کنائس بعضی از مسيحييّن صور و تماثيل کثير موجود.
پس واضح و معلوم شد که دين اللّه در ميان طوائف بر اساس اصلی باقی نماند، بلکه بتدريج تغيير و تبديل نمايد، تا آنکه بکلّی محو و نابود گردد. لهذا ظهور جديد شود و آئين جديد تأسيس گردد. زيرا اگر تغيير و تبديل ننمايد احتياج بتجديد نشود.
اين شجر در بدايت در نهايت طراوت بود و پر شکوفه و ثمر بود. تا آنکه کهنه و قديم گشت و بکلّی بی ثمر شد. بلکه خشک و پوسيده گشت. اينست که باغبانِ حقيقت باز از سنخ (اصل - بنیاد - ریشه - در فارسی به معنای نوع و جنس مصطلح است) و صنفِ (نوع - رسته - صفت) همان شجر، نهالِ بيهمالی (بی همتا - بی نظیر) غرس نمايد که روز بروز نشو و نما نمايد و در اين باغ الهی ظلّ ممدود (سایه کشیده و دراز) گسترد و ثمر محمود دهد.
بهمچنين اديان از تمادی (ادامه یافتن - طولانی شده) ايّام، از اساسِ اصلی تغيير يابد و بکلّی آن حقيقت دين اللّه از ميان رود و روح نماند. بلکه بدعتها (رسم و سنَت تازه و جدید که بر خلاف عقیده دینی باشد) بميان آيد و جسم بيجان گردد. اينست که تجديد شود.
مقصود اينست که ملّت کونفيوش و بوذه حال عبادت صور و تماثيل نمايند. بکلّی از وحدانيّت الهيّه غافل گشته‌اند. بلکه بآلهه موهومه (وهم شده - تصور شده - گمان برده شده) مانند اعتقاد قدماء يونان معتقدند. امّا اساس چنين نبوده بلکه اساس ديگر بوده و روشی ديگر.
مثلاً ملاحظه کنيد که اساس دين مسيح چگونه فراموش گرديده و بدعتها بميان آمده. مثلاً حضرت مسيح منع از تعدّی (دست درازی کردن - ستم کرده - ظلم نمودن - از حد گذشتن) و انتقام فرموده. بلکه امر بخير و عنايت در مقابل شرّ و مضرّت نموده. حال ملاحظه نمائيد که در نفس طائفه مسيحيان چه جنگهای خونريز واقع و چه ظلمها و جفاها و درندگی و خونخواری حاصل. و بسياری از حربهای سابق بفتوای پاپ واقع.
پس معلوم و واضح گرديد که اديان از مرور ايّام بکلّی تغيير و تبديل يابد پس تجديد گردد.
فصل چهل و چهار: بعضی عتابها که در کتب مقدّسه ظاهراً خطاب بانبياست، در حقيقت مخاطب بآنها امّت است
سؤال
در کتب مقدّسه بعضی از خطابهای زجريّه که از روی عتاب (سرزنش کردن - ملامت کردن - نکوهش از عمل زشت) بانبياست، آيا مخاطب کيست و آن اعتاب بر که واقع؟
جواب
هر خطاب الهی که از روی عتابست و لو بظاهر بانبياست ولی بحقيقت آن خطاب توجّه بامّت دارد.
و حکمتش محض شفقت است تا امّت افسرده و دلگير نگردند و خطاب و عتاب گران نيايد. لهذا بظاهر خطاب بانبياست.
پس هر چند بظاهر خطاب بنبيّ است ولی در باطن بامّت است نه به پيغمبر.
و ازين گذشته پادشاه مقتدر مستقلّ اقليمی عبارت از جميع آن اقليم است. يعنی آنچه گويد قول کلّ است و هر عهدی بنمايد عهد کلّ. چه که اراده و مشيّت عموم اهالی فانی در اراده و مشيّت اوست. بهمچنين هر پيغمبری عبارت از هيأتِ عمومی امّت است. لهذا عهد و خطاب الهی باو، عهد و خطاب با کلّ امّت است.
و اغلب خطابِ زجری و عتاب بر ملّت قدری گران آيد و سبب انکسار قلوب (دل شکستگی) گردد. لهذا حکمت بالغه چنان اقتضا کند.
و اين از نفس تورات معلوم است که بنی اسرائيل مخالفت کردند و بحضرت موسی گفتند که ما نميتوانيم با عمالقه (قومی بودند قوی و دلیر که با یهودیان و ورود آنها به سرزمینشان در مسیر آنها به ساحل اردن مخالف بودند و به حکم حضرت موسی قوم یهود مامور به جنگ با آنان شدند) جنگ نمائيم زيرا قوی و شديد و شجيع اند. خدا موسی و هارون را عتاب فرمود. و حضرت موسی در نهايتِ اطاعت بود نه عصيان.
و البتّه چنين شخص بزرگواری که واسطه فيض الهی و تبليغ شريعت است البتّه بايد مطيع امراللّه باشد. اين نفوس مبارکه مانند اوراق شجرند که به هبوب نسيم متحرّکست نه باراده خود. چه که اين نفوس مبارکه منجذب بنفحات محبّة اللّه اند و اراده شان بکلّی منسلب (سلب شد - اخذ شده). قولشان قول خدا و امرشان امر خدا و نهيشان نهی خداست.
بمثابه اين زجاج (شیشه چراغ)، روشنائی او از سراج است و هر چند بحسب ظاهر شعاع از زجاج ساطع، و لکن فی الحقيقه آن شعاع از سراج لامع.
و همچنين انبيای الهی و مظاهر ظهور را حرکت و سکون بوحی الهی، نه بشهوات انسانی. اگر چنين نباشد آن پيغمبر چگونه امين است و چگونه سفيرِ حقّ گردد و اوامر و نواهی حقّ را تبليغ نمايد؟
پس آنچه در کتب مقدّسه در حقِّ مظاهرِ ظهور ذکرِ قصور است ازين قبيل است.
الحمد للّه تو اينجا آمدی و بندگان الهی را ملاقات نمودی. آيا رائحه ای جز رضای حقّ استشمام کردی؟ لا واللّه. بچشم خود ديدی که شب و روز چگونه در سعی و کوششند و مقصدی جز اعلاء کلمة اللّه و تربيت نفوس و اصلاح امم و ترقّيات روحانی و ترويج صلح عمومی و خيرخواهی نوع انسانی و مهربانی با جميع ملل و جانفشانی در خير بشر و انقطاع از منافع ذاتی و خدمت بفضائل عالم انسانی ندارند.
باری بر سر مطلب رويم. مثلاً در تورات در کتاب اشعيا در باب ٤٨ در آيه ١٢ميفرمايد: «ای يعقوب و ای دعوت شده من اسرائيل بشنو، من او هستم من اوّل هستم و آخر هستم». اين معلوم است که مراد يعقوب که اسرائيل است (حضرت یعقوب به اسرائیل معروف بودند) نبوده، مقصود بنی اسرائيل است.
و همچنين در کتاب اشعيا در باب چهل و سيّم در آيه اوّل ميفرمايد: «و الآن خداوند که آفريننده تو ای يعقوب و صانع تو ای اسرائيل است چنين ميگويد: مترس زيرا که من تو را فديه دادم و تو را باسمت خواندم پس تو از آن من هستی».
و از اين گذشته در سِفرِ (کتاب) اعداد در تورات در باب بيستم در آيه بيست و سيّم ميفرمايد: «خداوند موسی و هارون را در کوه هور نزد سرحدِّ زمينِ ادوم خطاب کرده گفت هارون بقوم خود خواهد پيوست زيرا شما نزد آب مريبه از قول من عصيان ورزيديد. ازين جهت او بزمينی که به بنی اسرائيل دادم داخل نخواهد شد».
و در آيه سيزدهم ميگويد: «اين است آب مريبه جائيکه بنی اسرائيل با خدا مخاصمه کردند و او خود را در ميان ايشان تقديس نمود».
ملاحظه نمائيد عصيان را بنی اسرائيل نمودند لکن بظاهر عتاب بموسی و هارون شد.
چنانکه در باب سيّم آيه بيست و ششم از تورات تثنيه ميفرمايد: «خداوند بخاطر شما با من غضبناک شد. مرا اجابت ننمود. و خداوند مرا گفت: ترا کافيست. بار ديگر در باره اين امر با من سخن مگو». حالا اين خطاب و عتاب فی الحقيقه بامّت اسرائيل است که بجهت عصيان امر الهی مدّت مديده در صحرای تيه، آن سمت اردن گرفتار بودند تا زمان يوشع عليه السّلام. حال اين خطاب و عتاب بظاهر بحضرت موسی و هارون بود و لکن فی الحقيقه بامّت اسرائيل.
و همچنين در قرآن خطاب بحضرت محمّد ميفرمايد: «اِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحَاً مُبِيناً لِيَغْفِرَ لَکَ اَللّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ مَا تَأَخَّرَ» (فقره ای از آیات ۱-۲ سوره فتح)، يعنی ما برای تو فتحی آشکار نموديم تا گناهان پيشين و پسين تو را بيامرزيم. حال اين خطاب هر چند بظاهر بحضرت محمّد بود و لکن فی الحقيقه اين خطاب بعموم ملّت. و اين محض حکمت بالغه الهيّه است چنانچه گذشت تا قلوب مضطرب نگردد و مشوّش و منزجر نشود.
چه بسيار که انبيای الهی و مظاهر ظهور کلّی در مناجات اعتراف بقصور و گناه نموده‌اند. اين مِن باب تعليم بسائر نفوس است و تشويق و تحريص بر خضوع و خشوع و اعتراف بر گناه و قصور. و الّا آن نفوس مقدّسه پاک از هر گناهند و منزّه از خطا.
مثلاً در انجيل ميفرمايد که شخصی بحضور حضرت مسيح آمد عرض کرد ای معلّم نيکو کار. حضرت فرمودند چرا مرا نيکوکار گفتی زيرا نيکوکار يکيست و آن خداست. حالا مقصد اين نيست که حضرت معاذ اللّه (پناه بر خدا - اعوذ بالله - پناه می برم به خدا) گنه کار بوده‌اند. بلکه مراد تعليم خضوع و خشوع و خجلت و شرمساری بآن شخص مخاطب بود.
اين نفوس مبارکه انوارند - نور با ظلمت جمع نشود. حياتند - حيات با ممات مجتمع نگردد. هدايتند - هدايت با ضلالت جمع نشود. حقيقت اطاعتند - اطاعت با عصيان مجتمع نگردد.
باری مقصود اينست که خطاب از روی عتاب در کتب مقدّسه هرچند بظاهر بانبياست يعنی مظاهر الهيّه، ولی بحقيقت مقصد امّت است.
و چون در کتاب مقدّس تتبّع نمائی واضح و آشکار گردد و السّلام.
فصل چهل و پنج: بيان اين جمله از کتاب اقدس «ليس لمطلع الامر شريک فی العصمة الکبری»
سؤال
در آيه مبارکه مي فرمايد: «لَيسَ لِمَطْلَعِ الأَمر شَريک فی العِصمَةِ الکُبری. انّه لَمظهر يَفعَلُ ما يَشاء فی مَلَکُوتِ الاِنشاء. قَد خَصّ اللّهُ هذَا المَقام لِنَفسِهِ وَ ما قَدّرَ لِاَحدٍ نَصيباً مِن هذَا الشَّأن المنيع» (مضمون: مطلع امر را شریکی در عصمت کبری نیست. همانا مظهر عمل کردن به اراده در عالم وجود است. این مقام را به نفس خود تخصیص داده و هیچ احدی نصیبی از این مقام رفیع ندارد).
جواب
بدانکه عصمت بر دو قسم است عصمت ذاتيّه و عصمت صفاتيّه. و همچنين سائر اسماء و صفات مثل علم ذاتی و علم صفاتی.
عصمت ذاتيّه مختصّ بمظهر کلّی است. زيرا عصمت لزومِ ذاتی اوست. و لزومِ ذاتی از شیء انفکاک نجويد.
شعاع لزوم ذاتی شمس است و انفکاک از شمس نکند. علم لزوم ذاتی حقّ است از حقّ انفکاک ننمايد. قدرت لزوم ذاتی حقّ است از حقّ انفکاک نکند.
اگر قابل انفکاک باشد حقّ نيست. اگر شعاع از آفتاب انفکاک کند آفتاب نيست.
لهذا اگر تصوّر انفکاک در عصمت کبری از مظاهر کلّيّه گردد، آن مظهر کلّی نيست و از کمال ذاتی ساقط.
امّا عصمتِ صفاتی لزومِ ذاتی شیء نه. بلکه پرتوِ موهبتِ عصمت است که از شمس حقيقت برقلوب بتابد و آن نفوس را نصيب و بهره بخشد. اين نفوس هر چند عصمتِ ذاتی ندارند ولی در تحتِ حفظ و حمايت و عصمتِ حقّند. يعنی حقّ آنانرا حفظ از خطا فرمايد.
مثلاً بسياری از نفوس مقدّسه مطلع عصمت کبری نبودند ولی در ظلّ حفظ و حمايت الهيّه از خطا محفوظ و مصون بودند. زيرا واسطه فيض بين حقّ و خلق بودند. اگر حقّ آنانرا از خطا حفظ نفرمايد، خطای آنان سبب گردد که کلّ نفوس مؤمنه بخطا افتند و بکلّی اساس دين الهی بهم خورد و اين لايق و سزاوار حضرت احديّت نه.
ما حَصَلِ کلام اينکه عصمت ذاتيّه محصور در مظاهر کلّيّه و عصمت صفاتيّه موهوبِ هر نفس مقدّسه.
مثلاً بيت العدل عمومی اگر بشرائط لازمه يعنی انتخاب جميع ملّت تشکيل شود، آن عدل در تحت عصمت و حمايت حقّ است. آنچه منصوص کتاب نه و بيت العدل باتّفاق آرا يا اکثريّت، در آن قراری دهد آن قرار و حکم محفوظ از خطاست.
حال اعضای بيت عدل را فرداً فرد عصمت ذاتی نه. ولکن هيأت بيت عدل در تحت حمايت و عصمت حقّ است. اين را عصمت موهوب نامند.
باری ميفرمايد که مطلعِ امر مظهرِ يفعل ما يشاست و اين مقام مختصِّ بذاتِ مقدّس است و ما دون (بقیه) را نصيبی ازين کمال ذاتی نه. يعنی مظاهر کلّيّه را چون عصمت ذاتيّه محقّق، لهذا آنچه از ايشان صادر عين حقيقت است و مطابق واقع.
آنان در ظلّ شريعت سابق نيستند. آنچه گويند قول حقّ است و آنچه مجری دارند عمل صدق. هيچ مؤمنی را حقّ اعتراض نه. بايد در اين مقام تسليم محض بود. زيرا مظهر ظهور بحکمت بالغه قائم. و شايد عقول از ادراک حکمت خفيّه در بعضی امور عاجز.
لهذا مظهر ظهور کلّی آنچه فرمايد و آنچه کند محضِ حکمت است و مطابقِ واقع. و لکن اگر بعضی نفوس باسرار خفيّهء حکمی از احکام و يا عملی از اعمال حقّ پی نبرند، نبايد اعتراض کنند. چه که مظهر کلّی يفعل ما يشاست.
چه بسيار واقع که از شخص عاقل کامل دانائی امری صادر و چون سائرين از ادراک حکمت آن عاجز اعتراض نمايند و استيحاش کنند که اين شخص حکيم چرا چنين گفت و يا چنين نمود. اين اعتراض از جهلِ آنان صادر و حکمت حکيم از خطا مقدّس و مبرّا.
و همچنين طبيب حاذق در معالجه مريض يفعل ما يشاست و مريض را حقّ اعتراض نه. آنچه طبيب گويد و آنچه مجری دارد همان صحيح است. بايد کلّ او را مظهر يفعل ما يشاء و يحکم ما يريد شمرند.
البتّه طبيب بمعالجاتی منافی تصوّر سائرين پردازد. حال از نفوس بی بهره از حکمت و طبّ اعتراض جائز است؟ لا واللّه. بلکه بايد کلّ سر تسليم نهند و آنچه طبيبِ حاذق گويد مجری دارند. پس طبيب حاذق يفعل ما يشاست و مريضان را نصيبی در اين مقام نه.
بايد حذاقت طبيب ثابت شود چون حذاقت طبيب ثابت شد يفعل ما يشاست.
و همچنين سردار جنود چون در فنونِ حرب (جنگ) فريد است، آنچه گويد و فرمايد يفعل ما يشاست. و ناخدای کشتی چون در فنونِ بحريّه (دریائی) مسلّمِ کلّ، آنچه گويد و فرمايد يفعل ما يشاست. و مربّی حقيقی چون شخص کامل است آنچه گويد و فرمايد يفعل ما يشاست.
باری مقصد از يفعل ما يشاء اينست که شايد مظهر ظهور امری فرمايد و حکمی اجرا دارد و عملی فرمايد و نفوس مؤمنه از ادراک حکمت آن عاجز. نبايد اعتراض بخاطر احدی خطور نمايد که چرا چنين فرمود و يا چنين مجری داشت.
امّا نفوس ديگر که در ظلّ مظهر کلّی هستند، آنان در تحت حکم شريعة اللّه هستند. بقدر سر موئی آنانرا تجاوز از شريعت جائز نه. و بايد جميع اعمال و افعال را تطبيق بشريعة اللّه کنند و اگر تجاوز نمايند عند اللّه مسؤول و مؤاخذ گردند. البتّه آنانرا از يفعل ما يشاء بهره و نصيبی نه زيرا اين مقام تخصيص بمظهر کلّی دارد.
مثلاً حضرت مسيح روحی له الفدا مظهرِ يفعل ما يشاء بود. و لکن حواريّون را نصيبی از اين مقام نبود. چه که در ظلّ حضرت مسيح بودند. بايد از امر و اراده او تجاوز ننمايند و السّلام.
قسم چهارم
مقالات: در مبدأ و معاد و قوی و حالات و کمالات مختلفه انسان
گفتگو بر سر ناهار
فصل چهل و شش: تغيير انواع
آمديم بر سر مسأله تغيير نوع و ترقّی اعضا. يعنی انسان از عالم حيوان آمده.
اين فکر در عقول بعضی از فلاسفه اروپ تمکّن يافته، بسیار مشکل است که حال بطلانش (باطل بودن) تفهيم شود. ولی در استقبال واضح و آشکار گردد. و فلاسفه اروپ خود پی ببطلان اين مسأله برند زيرا اين مسأله فی الحقيقه بديهيّ البطلانست.
و چون انسان در کائنات بنظر امعان نظر کند و بدقائق احوال موجودات پی برد و وضع و ترتيب و مکمّليّت (کامل) عالم وجود مشاهده کند، يقين نمايد که ليس فی الامکان ابدع ممّا کان (نیست در عالم وجود بدیعتر از آنچه هست).
چه که جميع کائنات وجوديّه علويّه (آسمانی) و ارضيّه، بلکه اين فضای نامتناهی و آنچه در اوست چنانکه بايد و شايد خلق و تنظيم و ترکيب و ترتيب و تکميل شده است. هيچ نقصان ندارد. بقسمی که اگر جميع کائنات عقلِ صِرف شوند و تا ابد الآباد فکر کنند، ممکن نيست که بتوانند بهتر از آنچه شده است تصوّر نمايند.
اگر چنانچه پيش آفرينش باين مکمّليّت در نهايت آرايش نبوده بلکه پستتر بوده است، پس وجود مهمل و ناقص بوده است در اين صورت مکمّل (کامل) نبوده.
اين مسأله بی نهايت دقّت و فکر لازم دارد.
مثلاً امکانرا يعنی عالم وجود را من حيث العموم مشابه هيکل انسان تصوّر کنيد که اين ترکيب و اين ترتيب و اين مکمّليّت و جمال و کمال که الآن در هيکل بشری هست اگر غير ازين باشد نقص محض است
لهذا اگر تصوّر زمانی کنيم که انسان در عالم حيوانی بوده يعنی حيوان محض بوده وجود ناقص بوده - معنيش اين است که انسانی نبود و اين عضو اعظم که در هيکل عالم بمنزله مغز و دِماغ (سر) است مفقود بوده است. پس عالم ناقص محض بوده است. همين برهان شافيست که اگر چنانچه انسان وقتی در حيّز(عالم) حيوان بوده است مکمّليّت وجود مختلّ بود. زيرا انسان عضواعظم اين عالم است و اگر عضو اعظم در اين هيکل نباشد البتّه هيکل ناقص است.
و انسان را عضو اعظم شماريم زيرا در بين کائنات انسان جامع کمالات وجود است. و مقصد از انسان فرد کامل است. يعنی اوّل شخص عالم که جامع کمالات معنويّه و صوريّه است که در بين کائنات مثل آفتابست. پس تصوّر نمائيد وقتی آفتاب موجود نبوده است. بلکه آفتاب نيز ستاره بوده البتّه آن زمان روابط وجود مختلّ بوده. چگونه تصوّر چنين چيزی توان نمود؟
و اگر نفسی تتبّع در عالم وجود نمايد همين کفايت است. و برهان ديگر گوئيم و اين دقيق‌تر است. اين کائنات موجوده غير متناهيه در عالم وجود، خواه انسان، خواه حيوان، خواه نبات، خواه جماد، هر چه باشد لابدّ (ناچار - ناگزیر) هر يک مرکّب از عناصری هستند.
و اين مکمّليّتی که هر کائنی از کائنات است، شبهه ای نيست که بايجاد الهی منبعث از عناصر مرکّبه و حسن امتزاج بوده و مقادير کمّيّت عناصر و کيفيّت ترکيب و تأثيرات سائر کائنات تحقّق يافته. پس جميع کائنات مانند سلسله ای مرتبط بيکديگرند و تعاون و تعاضد و تفاعل از خواصّ کائنات و سبب تکوّن و نشو و نمای موجودات است.
و بدلائل و براهين ثابت است که هر يک از اين کائنات عموميّه حکم و تأثيری در کائنات سائره يا بالاستقلال يا بالتّسلسل دارد.
خلاصه هر کائنی از کائنات مکمّليّتش يعنی مکمّليّتی که الآن در انسان و دون آن ميبينی، مِن حيث الأجزاء و مِن حيث الأعضاء و مِن حيث القوی (از لحاظ اجزاء و اعضاء و قوا) منبعث است از عناصر مرکّبه و مقادير و موازين عناصر و نحويّت امتزاج عنصری و تفاعل و مفاعيل و تأثيری که از کائنات سائره در انسانست. چون اينها جمع شود اين انسان پيدا گردد.
و چون مکمّليّت اين کلّ منبعث از اجزاء عناصر مرکّبه و مقادير آن عناصر و نحويّت امتزاج و تفاعل و مفاعيل کائنات مختلفه حاصل گشته لهذا ده هزار و يا صد هزار سال پيش، چون انسان ازين عناصر خاکی و بهمين مقادير و موازين و بهمين نحويّت ترکيب و امتزاج و بهمين مفاعيل سائر کائنات بوده، پس بعينه آن بشر همين بشر بوده است و اين امر بديهی است قابل تردّد (دو دل گشتن - رفت و آمد داشتن) نيست.
يعنی هزار مليون سال بعد ازين، اگر اين عناصر انسان جمع شود و بهمين مقادير تخصيص و ترکيب شود و بهمين نحويّت امتزاج عناصر حاصل گردد و بهمين مفاعيل از سائر کائنات متأثّرشود، بعينه همين بشر موجود گردد. مثلاً صد هزار سال بعد، اگر روغن حاصل شود، آتش حاصل شود، فتيله موجود شود، چراغدان موجود گردد، روشن کننده پيدا شود، خلاصه جميع ما لزميکه (آنچه لازم است) الآن هست حاصل گردد، اين سراج بعينه پيدا شود.
اين مسأله قطعيّ الدّلاله است. امريست واضح و امّا آنچه دلائلی که حضرات ذکرکرده‌اند، اينها ظنّيّ الدّلاله (دلایلی با شک و گمان) است قطعيّ الدّلاله نيست.
فصل چهل و هفت: عالم وجود بدايتی ندارد
مبدأ انسان
بدانکه يک مسأله از غوامض مسائل الهيّه اينست که اين عالم وجود يعنی اين کون نامتناهی بدايتی ندارد. و از پيش بيان اين مطلب شد که نفس اسماء و صفات الوهيّت مقتضی وجود کائناتست.
هر چند مفصّل بيان شد حالا هم مختصری ذکر ميشود.
بدانکه ربّ بی مربوب تصوّر نشود. سلطنت بی رعيّت تحقّق ننمايد. معلّم بی متعلّم تعيّن نيابد .خالق بی مخلوق ممکن نگردد. رازق بی مرزوق بخاطر نيايد. زيرا جميع اسماء و صفات الهيّه مستدعی وجود کائناتست، اگر وقتی تصوّر شود که کائناتی ابداً وجود نداشته است اين تصوّر انکار الوهيّت الهيّه است.
و ازين گذشته عدم صرف قابل وجود نيست. اگر کائنات عدم محض بود، وجود تحقّق نمی يافت. لهذا چون ذات احديّت يعنی وجود الهی ازلی است، سرمديست، يعنی لا اوّل له و لا آخر له (نه اولی دارد و نه آخری) است، البتّه عالم وجود يعنی اين کون نامتناهی را نيز بدايت نبوده و نيست. بلی ممکن است جزئی از اجزاء ممکنات يعنی کره ای از کرات تازه احداث شود، يا اينکه متلاشی گردد. امّا سائر کره های نامتناهی موجود است. عالم وجود بهم نمي خورد، منقرض نميشود. بلکه وجود باقی و برقرار است.
و چون کره ای از اين کرات بدايتی دارد، حکماً نهايتی دارد. زيرا از برای هر ترکيبی چه کلّی چه جزئی لابدّ (ناچار - ناگزیر) از تحليل است. نهايتش اين است که بعضی ترکيبها سريع التّحليل است و بعضی بطیء التّحليل. و الّا ممکن نيست شيئی ترکيب شود بتحليل نرود.
پس بايد بدانيم که هر موجودی از موجودات عظيمه در بدايت چه بوده. شبهه ای نيست که در ابتدا مبدأ واحد بوده است. مبدأ نمی شود که دو باشد. زيرا مبدأ جميع اعداد واحد است دو نيست. و دو محتاج بمبدأ است.
پس معلوم شد که در اصل مادّه واحده است. آن مادّه واحده در هر عنصری بصورتی درآمده است. لهذا صور متنوّعه پيدا شده است و چون اين صورمتنوّعه پيدا شد،هر يک ازين صور استقلاليّت پيدا کرد عنصر مخصوص شد. امّا اين استقلاليّت در مدّت مديده بحصول پيوست و تحقّق و تکوّن تامّ يافت.
پس اين عناصر بصور نامتناهی ترکيب و ترتيب و امتزاج يافت. يعنی از ترکيب و امتزاج اين عناصر، کائنات غير نامتناهی پيدا شد. اين ترکيب و ترتيب بحکمت الهيّه و قدرت قديمه، بيک نظم طبيعی حاصل گشت.
و چون بنظم طبيعی در کمال اتقان و مطابق حکمت در تحت قانون کلّی ترکيب و امتزاج يافت، واضح است که ايجاد الهی است نه ترکيب و ترتيب تصادفی. زيرا که ايجاد اينست که از هر ترکيبی کائنی موجود شود.
امّا از ترکيب تصادفی هيچ کائنی موجود نگردد. مثلاً اگر بشر با وجود عقل و ذکاء (هوش بسیار - ذکاوت) عناصريرا جمع کند، ترکيب کند، چون بنظم طبيعی نيست، لهذا کائن حيّ موجود نشود. اين جواب سؤال مقدّره است که اگر بتصوّر آيد و بخاطر خطور کند که چون اين کائنات از ترکيب و امتزاج اين عناصر است، ما هم اين عناصر را جمع ميکنيم و امتزاج ميدهيم، يک کائنی موجود ميشود. اين تصوّر خطاست. زيرا اين ترکيب اصلی، ترکيب الهی است و امتزاج را خدا ميدهد و بر نظم طبيعی است و ازين جهت از اين ترکيب يک کائنی موجود شود و وجودی تحقّق يابد. امّا از ترکيب بشر ثمری حاصل نگردد زيرا بشر ايجاد نتواند.
باری گفتيم که از ترکيب عناصر و امتزاج و نحويّت ترکيب و موازين عناصر و مفاعيل سائره، صور و حقائق غير متناهی و کائنات نامحصور پيدا شد.
امّا اين کره ارض بهيأت حاضره واضح است که يک دفعه تکوّن نيافته است. بلکه بتدريج اين موجود کلّی اطوار مختلفه طيّ نموده تا آنکه باين مکمّليّت جلوه يافته.
و موجودات کلّيّه بموجودات جزئيّه تطبيق ميشود و قياس گردد. زيرا موجود کلّی و موجود جزئی کلّ در تحت يک نظم طبيعی و قانون کلّی و ترتيب الهی هستند. مثلاً کائنات ذرّيّه را در نظام عمومی مطابق اعظم کائنات عالم يابی. واضح است که از يک کارخانه قدرت بر يک نظم طبيعی و يک قانون عمومی تکوّن يافته. لهذا قياس بيکديگر گردند.
مثلاً نطفه انسان در رحم مادر بتدريج نشو و نما نموده به صُوَر و اطوار مختلفه درآمده تا آنکه در نهايت درجه جمال ببلوغ رسيده، بهيأت مکمّليّت در نهايت لطافت جلوه نموده. بهمچنين تخم اين گل که مشاهده مينمائيد، در بدايت شیء حقيری در نهايت صغيری بوده، در رحم زمين نشو و نما نموده و بصور مختلفه در آمده تا آنکه در کمال طراوت و لطافت در اين رتبه جلوه کرده.
بهمين قسم واضح است که اين کره ارض در رحم عالم تکوّن يافته و نشو و نما نموده و بصور و حالات مختلفه در آمده تا بتدريج مکمّليّت را يافته و بمکوّنات (چیزی که ایجاد شده) نامتناهيه تزيين جسته و در نهايت اتقان جلوه نموده است.
پس واضح است که آن مادّه اصليّه که بمنزله نطفه است، عناصر مرکّبه ممتزجه اوّليّه آن بوده. آن ترکيب بتدريج در اعصار و قرون نشو و نما کرده و از شکل و هيأتی بشکل و هيأت ديگرانتقال نموده تا باين مکمّليّت و انتظام و ترتيب و اتقان بحکمت بالغه حضرت يزدان جلوه نموده.
باری بر سر مطلب رويم - که انسان در بدو وجود در رحمِ کره ارض مانند نطفه در رحم مادر بتدريج نشو و نما نموده و از صورتی بصورتی انتقال کرده و از هيأتی بهيأتی تا آنکه باين جمال و کمال و قوی و ارکان جلوه نموده.
در بدايت يقين است که باين حلاوت و ظرافت و لطافت نبوده است، بلکه بتدريج باين هيأت و شمايل و حسن و ملاحت رسيده است. مثل نطفه انسان در رحم مادر. شبهه ای نيست که نطفه بشر يک دفعه اين صورت نيافته و مظهر فتبارک اللّه احسن الخالقين (اشاره به آیه قرآنی ۱۴ المؤمنون: آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است) نگشته. لهذا بتدريج حالات متنوعّه پيدا نموده و هيأتهای مختلفه يافته تا اينکه باين شمائل و جمال و کمال و لطافت و حلاوت جلوه نموده.
پس واضح و مبرهن است که نشو و نمای انسان در کره ارض باين مکمّلی، مطابق نشو و نمای انسان در رحم مادر بتدريج و انتقال از حالی بحالی و از هيأت و صورتی بهيأت و صورتی ديگر بوده .
چه که اين بمقتضای نظام عمومی و قانون الهی است يعنی نطفه انسان احوالات مختلفه پيدا کند و درجات متعدّده قطع نمايد تا اينکه بصورت «فتبارک اللّه احسن الخالقين» رسيده، آثار رشد و بلوغ در آن نمايان گردد. بهمچنين در بدو وجود انسان در اين کره ارض از بدايت تا باين هيأت و شمايل و حالت رسيده لابدّ (ناچار - ناگزیر) مدّتی طول کشيده، درجاتی طيّ کرده تا باين حالت رسيده.
ولی از بدو وجودش نوع ممتاز بوده است مثل اينکه نطفه انسان در رحم مادر در بدايت بهيأت عجيبی بوده. اين هيکل از ترکيبی بترکيبی، از هيأتی بهيأتی، از صورتی بصورتی انتقال نموده است تا نطفه در نهايت جمال و کمال جلوه نموده است. امّا همان وقتی که در رحم مادر بهيأت عجيبی بکلّی غير ازين شکل و شمائل بوده است نطفه نوع ممتاز بوده است، نه نطفه حيوان و نوعيّتش و ماهيّتش ابداً تغيير نکرده.
پس بر فرض اينکه اعضای اثری موجود و محقّق گردد، دليل بر عدم استقلال و اصالت نوع نيست. نهايتش اينست که هيأت و شمائل و اعضای انسان ترقّی نموده است. ولی باز نوع ممتاز بوده. انسان بوده نه حيوان.
مثلاً اگر نطفه انسان در رحم مادر از هيأتی بهيأتی انتقال نمايد که هيأت ثانيه ابداً مشابهتی بهيأت اوّليّه ندارد، آيا دليل بر آنست که نوعيّت تغيير يافته و حيوان بوده و اعضا نشو و ترقّی کرده تا آنکه انسان شده است؟ لا واللّه.
باری اين رأی و فکر چه قدر سست است و بی بنيانست. زيرا اصالت نوع انسان و استقلاليّت ماهيّت انسان واضح و مشهود است و السّلام.
فصل چهل و هشت: فرق ما بین انسان و حيوان
يک دو مرتبه در مسأله روح صحبت شد امّا نوشته نشد.
بدانکه اهل عالم بر دو قسمند يعنی دو فرقه‌اند. يک فرقه منکر روحند. گويند که انسان هم نوعی از حيوانست. چرا می بينيم که حيوان در قوی و حواسّ مشترک با انسانست.
و اين عناصر بسيطه (ساده) مفرده که اين فضا مملوّ از آنست بترکيبهای نامتناهی ترکيب شود و از هر ترکيبی يک کائنی از کائنات پيدا شود. از جمله کائنات ذوی الارواح است که دارنده قوی و احساساتند. هر چه ترکيب مکمّلتر است، آن کائن اشرفتر است.
ترکيب عناصر در وجود انسان از ترکيب جميع کائنات مکمّلتر است و امتزاجی در نهايت اعتدال دارد. لهذا اشرفست و اکمل.
گويند نه اينست که انسان يک قوّه و روح مخصوصی دارد که سائر حيوانات از او محرومند. حيوانات جسم حسّاسند و انسان در بعضی قوی حسّاستر است (و حال آنکه در قوای حسّاسه ظاهره مثل سمع و بصر و ذوق و شمّ و لمس، حتّی در بعضی از قوای باطنه مثل حافظه حيوان از انسان شديدتر است).
گويند حيوان ادراک دارد، شعور دارد. نهايتش اينست که شعور انسان بيشتر است.
اين قول فلسفه حاليّه است، چنين ميگويند و زعمشان چنين است، و اوهامشان چنين حکم کرده است. اينست که بعد از بحث و دلائل عظيمه انسانرا بسلاله حيوان رسانده‌اند - که يک وقتی بوده است که انسان حيوان بوده. نوع تغيير نموده ترقّی کرده است کم کم تا بدرجه انسان رسيده.
امّا الهيّون گويند خير چنين نيست. هر چند انسان در قوی و حواسّ ظاهره مشترک با حيوانست، ولی يک قوّه خارق العاده در انسان موجود است که حيوان از آن محرومست.
اين علوم و فنون و اکتشافات و صنايع و کشف حقايق از نتائج آن قوّه مجرّده (منقطع از ماده) است. اين قوّه يک قوّتيست که محيط بر جميع اشياست، و مُدرکِ حقايق اشياء. اسرار مکنونه کائناترا کشف کند و در آن تصرّف نمايد. حتّی شیء غير موجود در خارجرا ادراک کند. يعنی: حقائق معقوله غير محسوسه را که در خارج وجود ندارد بلکه غيب است ادراک کند. مثل حقيقت عقل و روح و صفات و اخلاق و حبّ و حزن انسان که حقيقت معقوله است.
و ازين گذشته اين علوم موجوده و صنايع مشهوده و مشروعات و کشفيّاتِ نامتناهیِ انسانی يک وقتی غيب مستور و سرّ مکنون بوده است، آن قوّه محيطه انسانی آنانرا کشف کرده و از حيّز غيب بحيّز شهود آورده. مِن جمله تلغراف، فوتغراف، فنوغراف.
جميع اين اکتشافات و صنايع عظيمه يک وقتی سرّ مکنون بوده است. آن حقيقت انسانيّه کشف کرده و از حيّز غيب بحيّز شهود آورده. حتّی يک وقتی بوده است که خواصّ اين آهن که می بينی، بلکه جميع معادن سرِّ مکنون بوده است. حقيقت انسانيّه کشف اين معدن را کرده و اين هيأت صناعت در او ايجاد نموده و قس علی ذلک (و قیاس بر این مبنا کن)، جميع اشيا که از اکتشافات و اختراعات بشريّه است و نامتناهيست.
اين مطلب جای انکار نيست و نمی توانيم انکار کنيم. اگر بگوئيم اين از آثار قوای حيوانيّت و قوای حواسّ جسمانيست، واضحاً مشهوداً می بينيم که حيوانات در اين قوی اعظم از انسانند. مثلاً بصر حيوان خيلی تندتر از بصر انسانست. قوّه سامعه حيوان خيلی بيش از قوّه سامعه انسان. و همچنين قوّه شامّه و قوّه ذائقه. خلاصه در جميع قوای مشترکه بين حيوان و انسان، اکثر حيوان شديدتر است.
مثلاً در قوّه حافظه. فرض کنيم اگر کبوتری را از اينجا باقليمی بسيار بعيد بَريد (ببرید) و از آنجا رها نمائی، رجوع باينجا نمايد. راهها در حفظش ماند. سگی را از اينجا باواسط آسيا برو رها کن. ميآيد باينجا. ابداً راه را گم نميکند.
و همچنين در سائر قوی مثل سمع و بصر و شمّ و ذوق و لمس. پس واضح شد که اگر در انسان قوّه ای غير از قوای حيوانی نبود بايد حيوان در اکتشافات عظيمه و در ادراک حقائق اعظم از انسان باشد. پس باين دليل معلوم شد که در انسان يک موهبتی هست که در حيوان نيست.
و ازين گذشته حيوان ادراک اشياء محسوسه را ميکند، امّا ادراک حقائق معقوله را نميکند. مثلاً آنچه در مدّ بصر است می بيند. امّا آنچه از مدّ بصر خارج است ممکن نيست ادراک کند و تصوّر او را نمی تواند بکند. مثلاً حيوان ممکن نيست ادراک اين بکند که ارض کرويّ الشّکل است. زيرا انسان از امور معلومه استدلال بر امور مجهوله کند و کشف حقائق مجهوله نمايد.
از جمله آفاق مائله (افق های کج و منحرف) را چون انسان بيند، استنتاج کرويّت ارض نمايد. مثلاً قطب شمالی در عکّا ٣٣ درجه است. يعنی ٣٣ درجه از افق مرتفعست. چون انسان رو بقطب شمالی رود هر يک درجه که قطع مسافت نمايد، يک درجه قطب از افق صعود پيدا کند. يعنی: ارتفاع قطب شمالی ٣٤ درجه شود تا ارتفاع قطب به چهل درجه و پنجاه درجه و شصت درجه و هفتاد درجه. اگر بقطب ارض رسد ارتفاع قطب به نود درجه رسد و در سمت الرّأس رسد يعنی بالای سر. اين قطب، امرِ محسوس است و اين صعود نيز امرِ محسوس است که هر چه رو بقطب رود قطب بلندتر شود. ازين دو امرِ معلوم، يک امرِ مجهول کشف گردد که آن آفاق مائله است يعنی افق هر درجه ارض غير افق درجه ديگر است. اين کيفيّت را انسان ادراک کند و استدلال بامری مجهول که کرويّت ارض است نمايد. امّا حيوان ممکن نيست که ادراک اينرا بکند.
و همچنين ممکن نيست که حيوان ادراک اينرا نمايد که شمس مرکز است و ارض متحرّک. حيوان اسير حواسّ است و مقيّد بآن است. اموری که ماوراء حواسّ است که حواسّ در او تصرّف ندارد ابداً ادراک نکند. و حال آنکه در قوی و حواسّ ظاهره حيوان اعظم از انسانست.
پس ثابت و محقّق شد که در انسان يک قوّه کاشفه ای هست که بآن ممتاز از حيوانست و اين است روح انسان.
سبحان اللّه انسان هميشه توجّهش بعلوّ است و همّتش بلند است. هميشه ميخواهد که بعالمی اعظم از آن عالمی که هست برسد. و بدرجه ای ما فوق درجه ای که هست صعود نمايد. حبّ علويّت از خصائص انسانست. متحيّرم که بعضی فلاسفه امريکا و اروپا چگونه راضی شده‌اند که خود را تدنّی بعالم حيوان دهند و ترقّی معکوس نمايند. وجود بايد توجّهش رو بعلوّ باشد و حال آنکه اگر بخود او بگوئی حيوانی بسيار دلتنگ ميشود. بسيار اوقاتش تلخ ميشود.
عالم انسان کجا، عالم حيوان کجا. کمالات انسان کجا، جهالت حيوان کجا. نورانيّت انسان کجا، ظلمانيّت حيوان کجا. عزّت انسان کجا، ذلّت حيوان کجا؟
يک طفل ده ساله عرب در باديه (بیابان - صحرا) دويست سيصد شتر را مسخّر (رام و مطیع کردن - مسلط و غالب شونده) ميکند. بيک صدا مي برد و ميآورد. فيلی باين عظمت را يک هندوی ضعيف چنين مسخّر مينمايد که در نهايت اطاعت حرکت نمايد.
جميع اشيا در دست انسان مسخّر است.
طبيعت را مقاومت ميکند. جميع کائنات اسير طبيعتند. نميتوانند از مقتضای طبيعت جدا شوند. مگر انسان که مقاومت طبيعت کند.
طبيعت جاذبِ مرکز است، انسان بوسائطی دور از مرکز ميشود، در هوا پرواز نمايد.
طبيعت مانعِ انسان از دخول در درياست. انسان کشتی سازد و در قطبِ محيطِ اعظم (اقیانوس کبیر) سير و حرکت نمايد و قَس عَلی ذلک (قیاس کن بر این مبنا).
اين مطلب بسيار مطوّلست. مثلاً انسان در کوه و صحرا کشتی راند و وقوعات شرق و غرب را در يک نقطه جمع کند. جميع اين کيفيّات مقاومت طبيعت است.
اين دريای باين عظمت نميتواند ذرّه ای از حکم طبيعت خارج شود. آفتاب باين عظمت نتواند به قدرِ سر سوزن از حکم طبيعت خارج شود و ابداً ادراک شؤون و احوال و خواصّ و حرکت و طبيعت انسان نتواند.
پس در اين جسم باين صغيریِ انسان چه قوّتيست که محيط بر همه اين هاست؟ اين چه قوّه قاهره ايست که جميع اشيا مقهور او ميشوند؟
يک چيزی باقی مانده است اين است که فيلسوفهای جديد ميگويند که ما ابداً در انسان روحی مشاهده نمينمائيم و آنچه در خفايای جسد انسان تحرّی مينمائيم يک قوّه معنويّه احساس نميکنيم. يک قوّه ای که محسوس نيست چگونه تصوّر آن نمائيم؟
الهيّون در جواب گويند روحِ حيوان نيز محسوس نگردد و باين قوای جسمانيّه ادراک نشود. به چه استدلال بر وجودِ روح حيوانی نمائيم؟
شبهه ای نيست که از آثار استدلال بر آن کنی که در اين حيوان قوّه ای که در نبات نيست، هست. آن قوّه حسّاسه است. يعنی بيناست، شنواست و همچنين قوای ديگر. از اينها استدلال کنی که يک روح حيوانی هست.
بهمين قسم از آن دلائل و آثار مذکوره استدلال کن که يک روح انسانی هست.
پس در اين حيوان چون آثاری هست که در نبات نيست، گوئی که اين قوای حسّيّه از خصائص روح حيوانست. و همچنين در انسان آثار و قوی و کمالاتی بينی که در حيوان موجود نيست. پس استدلال کن که در انسان يک قوّه ای هست که حيوان از آن محروم است.
و اگر چنانچه هر شیء غير محسوس را انکار کنيم، حقائق مسلّمة الوجود را بايد انکار نمائيم. مثلاً مادّه اثيريّه (جو ناقل امواج الکترو مغناطیس) محسوس نيست. و حال آنکه محقّق الوجود (وجودش حتمی است) است. قوّه جاذبه محسوس نيست و حال آنکه محقّق الوجود است. از چه حکم بر وجود اينها ميکنيم؟ از آثارشان.
مثلاً اين نور تموّجات آن مادّه اثيريّه است. ازين تموّجات استدلال بر وجود او کنيم.
فصل چهل و نه: مسأله نشو و ترقّی کائنات
سؤال: در مسأله نشو و ترقّی کائنات که رأی بعضی از فلاسفه اروپ است، چه ميگوئيد؟
جواب
در اين مسأله روزی ديگر مذاکره شد باز مجدّداً نيز صحبتی ميشود.
خلاصه اين مسأله منتهی باصالت نوع و عدم آن ميگردد - يعنی نوعيّت انسان از اصل اساس بوده است يا آنکه بعد از حيوان متفرّع (منشعب) گشته.
بعضی از فلاسفه اروپا بر آنند که نوع را نشو و ترقّی بلکه تبديل و تغيير نيز ممکن است. و از جمله ادلّه که بر اين مدّعی اقامه نموده‌اند اينست که بواسطه علم طبقات الأرض و تدقيق و تحقيق در آن بر ما واضح و مشهود گشته سبقت وجود نبات بر حيوان و سبقت وجود حيوان بر انسان.
و بر آنند که جنس نبات و حيوان هر دو تغيير کرده زيرا در بعضی از طبقات ارض نباتها کشف شده که در قديم بوده و الآن مفقود گرديده. يعنی ترقّی نموده و قويتر گشته و شکل و هيأت تبدّل يافته. لهذا تبديل نوع حاصل گشته.
و همچنين در طبقات ارض انواعی از حيوانات بوده که تغيّر و تبدّل نموده. از جمله آن حيوانات مار است که در او اعضای اثريّ موجود. يعنی مدلّ بر آنست که وقتی مار پا داشته و لکن بمرور زمان آن عضو معدوم گشته و آثار باقی و برقرار. و همچنين در استخوان پشت انسان اثری هست و دلالت بر اين مينمايد که انسان مانند حيوانات سائره وقتی ذَنَبی (دُم) داشته و بر آنند که آثارش باقی مانده.
وقتی آن عضو مفيد بوده. ولی چون انسان ترقّی نموده آن عضو را فائده ای نماند. لهذا بتدريج معدوم گرديد. و مار نيز در زير زمين مأوی يافت و از حيوانات زاحفه (خزنده) شد. محتاج بپا نماند، لهذا پا معدوم شد، ولی اثرش باقی.
و اعظم برهانش اينست که اين اجزاءِ اثريّ دلالت بر اعضا مينمايد و الآن بجهت عدم فائده بتدريج مفقود گرديده. و آن اجزاءِ اثريّ را حال هيچ ثمری و حکمتی نه. بنابراين اعضاء کامله لازمه باقی مانده و اجزای غير لازمه از تغيير نوع بتدريج زائل گرديده ولی اثر باقی.
جواب اوّلاً آنکه سبقت حيوان بر انسان دليل ترقّی و تغيير و تبديل نوع نه که از عالم حيوان بعالم انسان آمده. زيرا مادام حدوث (موجود شدن - بوجود آمدن) اين تکوّنات (موجودات) مختلفه مسلّم است، جائز است که انسان بعد از حيوان تکوّن يافته.
چنانکه در عالم نبات ملاحظه مينمائيم که اثمارِ اشجار مختلفه کلّ دفعةً واحده (یک دفعه) وجود نيايد. بلکه بعضی پيش بعضی پس وجود يابند. اين تقدّم دليل بر آن نيست که اين ثمرِمؤخّرِ اين شجر، از ثمرِ مقدّمِ شجر ديگر حاصل گرديده.
ثانياً اين آثار صغيره و اجزاء اثريّه را شايد حکمتی عظيم باشد که هنوز عقول مطّلع بر حکمت آن نگرديده‌اند. و چه بسيار چيزها که در وجود موجود که حکمت آن الی الآن غير معلوم. چنانکه در علم فيزيولوجی يعنی معرفت ترکيب اعضا، مذکور که حکمت و علّت اختلاف الوان (رنگ ها) حيوانات و موی انسان و قرمز بودن لبها و متنوّع بودن رنگهای طيور الی الآن غير معلوم، بلکه مخفی و مستور است. مگر حکمت سياهی تخم چشم، آن معلوم گرديده که بجهت جذب شعاع آفتابست. زيرا اگر لونی (رنگ) ديگر يعنی ساده و سفيد بود جذب شعاع آفتاب نمی نمود.
پس مادام حکمت اين امور مذکوره مجهولست، جائز است که حکمت و علّت اجزاء اثريّه، چه در حيوان چه در انسان نيز غير معلوم باشد. ولی البتّه حکمت دارد و لو غير معلوم.
ثالثاً فرض کنيم که وقتی بعضی از حيوانات حتّی انسان عضوی داشتند که حال زائل گشته. اين برهان کافی بر تغيير و ترقّی نوع نيست. زيرا انسان از بدايت انعقاد نطفه تا بدرجه بلوغ رسد، بهيأت و اشکال متنوّعه در آيد. بکلّی سيما و هيأت و شکل و لون تغيير نمايد. يعنی از هيأتی بهيأتی ديگر و از شکلی بشکل ديگر تحويل شود. مع ذلک از بدايتِ انعقاد نطفه نوع انسان بوده. يعنی آن نطفه انسان بوده نه حيوان. ولی مخفی بود بعد ظاهر و آشکار شد.
مثلاً فرض نمائيم که وقتی انسان مشابهتی بحيوان داشته و حال ترقّی کرده و تغيير يافته. بر فرض تسليم اين قول، دليل بر تغيير نوع نيست بلکه مانند تغيير و تبديل نطفه انسانست تا بدرجه رشد و کمال رسد، چنانچه ذکر شد.
واضحتر گوئيم فرض نمائيم وقتی انسان به چهار دست و پا حرکت ميکرد و يا اينکه ذَنَبی (دُم) داشت. اين تغيير و تبدّل مانند تغيير و تبدّل جنين است در رحم مادر. هر چند از جميع جهات تغيير نموده و نشو و ترقّی کرده تا باين هيأت تامّه رسيده، ولی از بدايت نوع مخصوص بوده.
چنانچه در عالم نبات نيز ملاحظه مينمائيم که نوعيّت اصليّه فصيله تغيير و تبدّل نکند. ولی هيأت و رنگ و جسامت تغيير و تبديل کند و يا خود ترقّی حاصل شود.
خلاصه کلام اينکه انسان همچنانکه در رحم مادر از شکلی بشکلی ديگر و از هيأتی بهيأتی ديگر انتقال و تغيير و ترقّی مينمايد معذلک از بدايت نطفه نوع انسان بوده. بهمچنين انسان از بدايت تکوّن در رحم عالم نيز نوع ممتاز يعنی انسان بوده و از هيأتی بهيأت ديگر بتدريج انتقال نموده. پس اين تغيير هيأت و ترقّی اعضا و نشو و نما مانع از اصالت نوع نگردد.
اين بر فرض تصديق نشو و ترقّی انواع است و حال آنکه انسان از بدايت در اين هيأت و ترکيب کامله بوده و قابليّت و استعداد اکتساب کمالات صوريّه و معنويّه داشته و مظهر «لنعملنّ انساناً علی صورتنا و مثالنا» گشته.
نهايتش اينست که خوشتر و ظريفتر و خوشگل‌تر گرديده و مدنيّت سبب شده که از حالت جنگلی بيرون آمده. مانند اثمار جنگلی که بواسطه باغبانی تربيت شوند و خوشتر و شيرين‌تر گردند و طراوت و لطافت بيشتر يابند. و باغبان عالم انسانی انبيای الهی هستند.
فصل پنجاه: براهين الهيّه در اصل و مبدأ انسان
اين دلائل که بر اصليّت نوع انسان اقامه نموديم ادلّه های عقلی بود. حال ادلّه های الهی گوئيم و اصل دليل آنست.
بجهت اينکه اثبات الوهيّت را بادلّه عقليّه کرديم و همچنين بادلّه عقليّه ثابت شد که انسان از اصل و اساس انسان بوده و نوعيّتش از قديمست،
حال برهان الهی اقامه کنيم که وجود انسانی يعنی نوع انسان لازم الوجود است. بدون انسان کمالات ربوبيّت جلوه ننمايد.
امّا اين دلائل الهيّه است نه دلائل عقليّه. و چون بدلائل و براهين بکرّات ثابت شد که انسان اشرف ممکنات است و جامع جميع کمالات. و جميع کائنات و موجودات جلوه گاه تجلّی الهی است يعنی آثار الوهيّت الهيّه در حقايق موجودات و جميع کائنات ظاهر است.
مثل اينکه الآن کره ارض جلوه گاه اشعّه شمس است. يعنی نور و حرارت و تأثير آفتاب در جميع ذرّات کره ارض ظاهر و عيانست. بهمچنين ذرّات کائنات عموميّه در اين فضای نامتناهی هر يک حکايت و دلالت از کمالی از کمالات الهيّه کنند و چيزی محروم نيست.
يا آيت رحمت حقّ است. يعنی دلالت بر رحمت حقّ ميکند.
يا آيت قدرت حقّست. يا آيت عظمت حقّ است.
يا آيت عدل حقّ است. يا آيت ربّانيّت حقّ است که پرورش ميدهد.
يا آيت کرم حقّ است. يا آيت بصر حقّست.
يا آيت سمع حقّ است. يا آيت علم حقّ است.
يا آيت نعمت حقّ است. و قس علی ذلک.
مراد اينست که لابدّ هر کائنی از کائنات جلوه گاه تجلّی الهی است. يعنی کمالات الهی در وی ظاهر است و تجلّی کرده است. مثل اينکه آفتاب در اين صحرا، در اين دريا، در اين اشجار، در اين اثمار، در اين ازهار، در کلّ اشياء ارضيّه جلوه کرده.
امّا عالم کائنات يعنی هر کائنی از موجودات از يک اسمی از اسماء الهی حکايت کند. امّا حقيقت انسانيّه، حقيقت جامعه است. حقيقت کلّيّه است. جلوه گاه تجلّی جميع کمالات الهيّه است.
يعنی هر اسم و صفتی، هر کمالی که از برای حقّ ثابت ميکنيم يک آيتی از آن در انسان موجود است. اگر آن در انسان موجود نبود انسان تصوّر آن کمال را نميتوانست کرد و ادراک نميتوانست نمود.
مثلاً ميگوئيم که خدا بصير است. اين چشم آيت بصر اوست. اگر اين بصر در انسان نبوده، چگونه تصوّر بصيری الهی مينموديم؟ زيرا اکمه يعنی کورِ مادرزاد تصوّر بصر نتواند. و اصمّ يعنی کرِ مادرزاد تصوّر سمع نتواند. و مرده تصوّرِ حيات نتواند.
لهذا ربوبيّتِ الهيّه که مستجمعيّت (جامع) جميعِ کمالاتست، تجلّی در حقيقتِ انسانی کرده. يعنی ذات احديّت مستجمع (جامع) جميعِ کمالاتست و از اين مقام يک تجلّی بر حقيقت انسانيّه کرده. يعنی شمس حقيقت اشراق در اين آئينه نموده. اينست که انسان مرآت تامّه ای مقابل شمس حقيقت است و جلوه گاه اوست.
تجلّی کمالات الهيّه در حقيقت انسان ظاهر است. اينست که خليفة اللّه است. رسول اللّه است. اگر انسان نباشد عالم وجود نتيجه ندارد. چه که مقصد از وجود ظهور کمالات الهيّه است.
لهذا نميشود که بگوئيم که وقتی بوده که انسان نبوده. منتهی اين است که اين کره ارضيّه نبوده. ولی اين مظهريّت کامله از اوّل لا اوّل الی آخر لا آخر بوده.
و اين انسان که گوئيم مقصد هر انسان نيست. مقصد انسان کاملست. زيرا اشرف عضوی در شجره، ثمره است و مقصد اصلی اوست. اگر شجر ثمره نداشته باشد مهملست. لهذا نميشود تصوّر اينرا کرد که عالم وجود، چه علوی و چه سفلی، بخر و گاو و موش و گربه معمور بود و از انسان محروم. اين تصوّر باطل است مهملست. حرف حقّ واضح است مثل آفتابست.
اين دليل الهی است. امّا بمادّيّون نميشود در ابتدا اقامه اين دليل نمود.
اوّل بايد دليل عقلی ذکر کرد بعد دليل الهی.
فصل پنجاه و یک: آيا روح و عقل در انسان حين ولادت ظهور نموده‌اند؟
سؤال
آيا انسان در ابتدا عقل و روح داشت و آيا ظهور آنها بواسطه نموّ تدريجی انسان بود يا اينکه انسان فقط بعد از کمال نموّ خود به آنها رسيد؟
جواب
ابتدای تکوّنِ (هستی یافتن - بوجود آمدن) انسان در کره ارض مانند تکوّنِ انسان در رحم مادر است. نطفه در رحم مادر بتدريج نشو و نما نمايد تا تولّد شود و بعد از ولادت نشو و نما نمايد تا بدرجه رشد و بلوغ رسد.
هر چند در طفوليّت آثار عقل و روح از انسان ظاهر است و لکن در رتبه کمال نيست، ناقص است. چون ببلوغ رسد عقل و روح بنهايت کمال ظاهر و باهر گردد. و همچنين در تکوّن انسان در رحمِ عالم در بدايت مانند نطفه بود بعد بتدريج ترقّی در مراتب کرد و نشو و نما نموده تا برتبه بلوغ رسيده. در رتبه بلوغ عقل و روح در نهايت کمال در انسان ظاهر و آشکار گشته. در بدايت تکوّن نيز عقل و روح موجود بود ولی مکنون بود. بعد ظهور يافت. زيرا در عالم رحم نيز در نطفه عقل و روح موجود است ولی مکتوم است، بعد ظاهر ميشود.
مانند دانه که شجره در آن موجود است وليکن مکتوم و مستور است. چون دانه نشو و نما نمايد شجره بتمامه ظاهر شود. بهمچنين نشو و نمای جميع کائنات بتدريج است. اين قانون کلّی الهی و نظم طبيعی است. دانه بغتهً شجره نميشود. نطفه دفعةً واحده انسان نميشود. جماد دفعةً واحده حجر نميشود. بلکه بتدريج نشو و نما ميکنند و بحدّ کمال ميرسند.
جميع کائنات چه از کلّيّات و چه از جزئيّات از اوّل تمام و کامل خلق شده است. منتهايش اينست که بتدريج اين کمالات در او ظاهر ميشود و قانون الهی يکيست. ترقّيات وجودی يکيست. نظام الهی يکيست. چه از کائنات صغيره و چه از کائنات کبيره جميع در تحت يک قانون و نظامند.
هر دانه ای از ابتدا جميع کمالات نباتيّه در او موجود است. مثلاً اين دانه از بدايت جميع کمالات نباتيّه در او موجود بود امّا آشکار نبود. بعد بتدريج در او ظاهر گشت. مثلاً از دانه اوّل، ساقه، بعد شاخه، بعد برگ، بعد شکوفه، بعد ثمر ظاهر گردد. امّا در بدايت تکوّن جميع اينها در دانه بالقوّه موجود است امّا ظاهر نيست.
همين قسم نطفه از بدايت دارای جميع کمالاتست مثل روح و عقل و بصر و شامّه و ذائقه. مختصر جميع قوی لکن ظاهر نيست. بعد بتدريج ظاهر ميشود.
همين قسم کره ارض از اوّل با جميع عناصر و موادّ و معادن و اجزا و ترکيب خلق شده امّا بتدريج هر يک از اينها ظاهر گشت. اوّل جماد و بعد نبات و بعد حيوان و بعد انسان ظاهر شد. امّا از اوّل اين اجناس و انواع در کمون کره ارض موجود بوده است و بعد بتدريج ظاهر شد.
زيرا قانون اعظم الهی و نظام طبيعی عمومی که محيط بر جميع کائناتست و کلّ در تحت حکم آن چنين است.
و چون بآن نظام عمومی نظر نمائی ببينی که کائنی از کائنات بمحض تکوّن بحدّ کمال نرسد. بلکه بتدريج نشو و نما نمايد پس بدرجه کمال رسد.
فصل پنجاه و دو: حکمت ظهور روح در جسد
سؤال
حکمت روح در جسد چه بود؟
جواب
حکمت ظهور روح در جسد اينست: روح انسانی وديعه رحمانيست. بايد جميع مراتب را سير کند زيرا سير و حرکت او در مراتب وجود سبب اکتساب کمالاتست.
مثلاً انسان چون در اقاليم و ممالک مختلفه متعدّده بقاعده و ترتيب سير و حرکت کند البتّه سبب اکتساب کمال است. زيرا مشاهده مواقع و مناظر و ممالک نمايد و اکتشاف شؤون و احوال سائر طوائف کند و مطّلع بجغرافيای بلاد شود، و صنايع و بدايع ممالک اکتشاف کند، و اطّلاع بر روش و سلوک و عادات اهالی نمايد، و مدنيّت و ترقّيات عصريّه بيند، و بر سياست حکومت و استعداد و قابليّت هر مملکت اطّلاع حاصل نمايد.
بهمچنين روح انسانی چون سير در مراتب وجود کند و دارنده هر رتبه و مقام گردد حتّی رتبه جسد البتّه اکتساب کمالات نمايد.
و از اين گذشته بايد که آثار کمالات روح در اين عالم ظاهر شود، تا عالم اين کون نتيجه نامتناهی حاصل نمايد، و اين جسدِ امکان جان پذيرد و فيوضات الهيّه جلوه فرمايد. مثلاً شعاع شمس بايد بر ارض بتابد و حرارت آفتاب کائنات ارضيّه را تربيت نمايد و اگر شعاع و حرارتِ آفتاب بر زمين نتابد، زمين معطّل و مهمل و معوّق ماند.
بهمچنين اگر کمالاتِ روح در اين عالم ظاهر نشود، اين عالم، عالم ظلمانیِ حيوانی محض شود. بظهور روح در هيکل جسمانی اين عالم نورانی گردد.
روحِ انسان سببِ حياتِ جسدِ انسانست. بهمچنين، عالم بمنزله جسد است و انسان بمنزله روح. اگر انسان نبود و ظهور کمالات روح نبود و انوار عقل در اين عالم جلوه نمينمود اين عالم مانند جسد بيروح بود.
و همچنين اين عالم بمنزله شجره است و انسان بمثابه ثمره. اگر ثمر نبود شجر مهمل بود.
و از اين گذشته اين اعضا و اجزا و ترکيبی که در اعضای بشريست اين جاذب و مغناطيس روح است. لابدّ (ناچار - ناگریز) است که روح ظاهر شود. مثلاً آئينه که صافی شد، لابدّ جذب شعاع آفتاب کند و روشن گردد و انعکاسات عظيمه در آن پديدار شود.
يعنی اين عناصر کونيّه چون بنظم طبيعی در کمال اتقان جمع و ترکيب گردد، مغناطيسِ روح شود و روح بجميع کمالات در آن جلوه نمايد.
ديگر در اين مقام گفته نميشود که چه لزوم دارد که شعاع آفتاب تنزّل در آيينه نمايد. زيرا ارتباط در ميان حقايق اشيا چه روحانی چه جسمانی مقتضی آنست که چون آيينه صافی گشت و تقابل بآفتاب يافت - شعاعِ آفتاب در آن ظاهر گردد. بهمچنين چون عناصر به اشرف نظم و ترتيب و کيفيّت ترکيب و امتزاج يافت، روح انسانی در آن ظاهر و آشکار شود. ذلک تقدير العزيز العليم (این تقدیر خداوند مقتدر داناست).
فصل پنجاه و سه: تعلّق حقّ بخلق بچه نحو است؟
سؤال
تعلّق حقّ بخلق يعنی واجبِ تعالی بسائر کائنات بچه نحو است؟
جواب
تعلّق حقّ بخلق - تعلّق موجد است بموجود. تعلّق آفتابست باجسامِ مُظلمه از ممکنات. و تعلّق صانع است بمصنوعات.
آفتاب در حيّزِ ذاتش مقدّس از اجسام مستنيره (نور گیرنده) است. بلکه نور آفتاب نيز در حدِّ ذاتش مقدّس و مستغنی از کره ارض است.
هر چند کره ارض در تحت تربيت آفتابست و مستفيض از انوار او ولی آفتاب و شعاع مقدّس از آن.
اگر آفتاب نبود کره ارض و جميع موجودات ارضيّه مشهود نميشد.
قيام خلق بحقّ قيام صدور است. يعنی خلق از حقّ صادر شده است نه ظاهر. تعلّق صدور دارد نه تعلّق ظهور.
انوار آفتاب از آفتاب صدور يافته نه ظهور يافته. تجلّی صدوری چون تجلّی شعاع از نيّر آفاق است. يعنی ذات مقدّسِ شمسِ حقيقت تجزّی نيابد و برتبه خلق تنزّل ننمايد. چنانکه قرص شمس را تجزّی به کره ارض نه. بلکه شعاع آفتاب که فيض است از آفتاب صادر و اجسام مظلمه را روشن نمايد.
و امّا تجلّی ظهوری ظهور افنان و اوراق و ازهار و اثمار از حبّه است. زيرا حبّه بذاته افنان و اثمار گردد، حقيقتش تنزّل در شاخ و برگ و ميوه نمايد.
و اين تجلّی ظهوری در حقّ باری تعالی نقص صرف و ممتنع و مستحيل است. زيرا لازم آيد که قِدَمِ محض، بصفت حدوث متّصف گردد. و غنای صرف، فقر محض شود. و حقيقتِ وجود، عدم گردد. و اين محالست.
لهذا جميع کائنات از حقّ صدور يافته است. يعنی ما يتحقّق به الاشياء (آنچه به آن همه چیز تحقق یافته است) حقّ است و ممکنات باو وجود يافته است.
و اوّل صادر از حقّ آن حقيقت کلّيّه که باصطلاح فلاسفه سَلف، عقلِ اوّل نامند. و باصطلاح اهل بها مشيّت اوّليّه نامند.
و اين صدور من حيث الفعل در عالم حقّ بامکنه و زمان محدود نه. لا اوّل و لا آخر له (نه اولی دارد و نه آخری) است. اوّل و آخر بالنّسبه بحقّ يکسانست. و قِدَمِ حقّ، قدم ذاتی و زمانی. و حدوثِ امکان، حدوثِ ذاتيست نه زمانی. چنانکه از پيش روزی در سر ناهار بيان شد.
و لا اوّليّتِ عقلِ اوّل، شريکِ حقّ در قِدم نگردد. چه که وجود حقيقت کلّيّه بالنّسبه بوجود حقّ از اعدام (نیست ها - نبودن ها) است. حکم وجود ندارد تا شريک و مثيل او در قِدَم گردد و بيان اين مسأله از پيش گذشت.
امّا وجودِ اشيا حياتش - عبارت از ترکيب است و مماتش عبارت از تحليل. امّا مادّه و عناصر کلّيّه محو و معدوم صرف نگردد. بلکه انعدام عبارت از انقلابست. مثلاً انسان چون معدوم شود خاک گردد امّا عدم صرف نشود. باز وجود خاکی دارد. ولی انقلاب حاصل و بر آن ترکيب تحليل عارض. بهمچنين است انعدام سائر موجودات.
زيرا وجود، عدم محض نگردد و عدم محض، وجود نيابد.
فصل پنجاه و چهارم: قيام ارواح بحقّ
سؤال: از قيام ارواح بحقّ زيرا در تورات ميفرمايد که در جسم آدم روح دميد.
جواب
بدانکه قيام بر دو قسم است قيام و تجلّی صدوری و قيام و تجلّی ظهوری. قيام صدوری مثل قيام صنع بصانع است يعنی کتابت بکاتب.
حال اين کتابت از کاتب صادر گشته و اين نطق از اين ناطق صادر گشته. بهمچنين اين روح انسانی از حقّ صادر شده، نه اينست از حقّ ظاهر شده. يعنی جزئی از حقيقت الوهيّت انفکاک نيافته و در جسد آدم داخل نشده. بلکه روح مانند نطق از ناطق صادر شده و در جسد آدم ظاهر گشته.
و امّا قيام ظهوری ظهور حقيقت شیء است بصور ديگر. مثل قيام اين شجر، بدانه شجر است. و قيام اين گل، بدانه گل. زيرا نفس دانه بصور شاخه و برگ و گل ظاهر شده است. اين را قيام ظهوری گويند.
ارواح انسانی بحقّ قيام صدوری دارند. مثل اينکه نطق از ناطق و کتابت از کاتب. يعنی نفسِ ناطق، نطق نميشود و نفسِ کاتب، کتابت نميشود. بلکه قيام صدوری دارند. زيرا ناطق در کمال قدرت و قوّتست ولی نطق از او صادر گردد. مثل اينکه فعل از فاعل صادر ميشود.
و ناطق حقيقی ذات احديّت لم يزل بر حالت واحده بوده. تغيير و تبديل ندارد. تحويل و انقلابی نجويد. ابدی سرمديست. لهذا قيام ارواح انسانی بحقّ قيام صدوريست.
و اينکه در تورات ميفرمايد که خداوند روحش را در آدم دميد، اين روحيست که مانند نطق است ازناطق حقيقی صدور يافته و در حقيقت آدم تأثير نموده.
امّا قيام ظهوری - اگر مقصد تجلّی باشد نه تجزّی، گفتيم آن قيام و تجلّی روح القدس و کلمه است که بحقّ است. در انجيل يوحنّا ميفرمايد در بدو (ابتدا) کلمه بود و آن کلمه نزد خدا بود. پس روح القدس و کلمه تجلّی حقّ است.
و روح و کلمه عبارتست از کمالات الهی که در حقيقت مسيح تجلّی نموده و آن کمالات نزد خدا بود. مثل آفتاب که در آئينه بتمام ظهور جلوه نموده. زيرا مقصود از کلمه، جسد مسيح نيست بلکه مقصد کمالات الهيّه است که در مسيح ظاهر شده. چه که مسيح مانند آئينه صافی بود که مقابل شمس حقيقت بود و کمالات شمس حقيقت يعنی ضياء و حرارتش در آن آئينه ظاهر و عيان بود. چون در آئينه نظر کنيم آفتاب مشاهده کنيم و گوئيم اين آفتابست.
پس کلمه و روح القدس که عبارت از کمالات الهيّه است تجلّی الهيست. اينست معنی آيه انجيل که ميفرمايد کلمه نزد خدا بود و خدا کلمه بود.
زيرا کمالات الهيّه ممتاز از ذات احديّت نيست و کمالات عيسويّه را کلمه خوانند بجهت اينکه جميع کائنات بمنزله حروفند. از حرف معنی تامّ حاصل نميشود. ولی کمالات مسيحيّه مقام کلمه دارد بجهت اينکه از کلمه معنی تامّ استفاده ميشود. چون حقيقت مسيحيّه ظهور کمالات الهيّه بود لهذا بمثابه کلمه بود. چرا، بجهت اينکه جامع معنای تامّ بود. اين است که کلمه گفته شده است.
و بدانکه از قيام کلمه و روح القدس بحقّ، قيامِ تجلّیِ ظهوری. چنان گمان نشود که حقيقت الوهيّت تجزّی يافته يا آنکه تعدّد جسته و يا آنکه از علوّ تقديس و تنزيه تنزّل نموده. حاشا ثمّ حاشا (هرگز و هرگز). زيرا اگر آئينه صاف لطيف تقابل بآفتاب نمايد انوار و حرارت و صورت و مثال آفتاب در آن چنان تجلّیِ ظهوری نمايد، که اگر ناظری بآفتاب درخشنده و مشهود در آئينه صافی لطيف گويد که اين آفتابست صادق است. ولی آئينه آئينه است و آفتاب آفتاب.
شمس واحد و لو در مرايای متعدّده جلوه نمايد واحد است. اين مقام نه حلولست و نه دخول و نه امتزاج و نه نزول.
زيرا دخول و حلول و نزول و خروج و امتزاج از لوازم و خواصّ اجسام است نه ارواح تا چه رسد بحقيقت مقدّسه منزّهه حضرت الوهيّت « تبارک اللّه عن کلّ ما لا ينبغی لتنزيهه و تقديسه و تعالی علوّاً کبيراً».
شمس حقيقت چنانکه گفتيم لم يزل بر حالت واحده بوده است. تغيير و تبديلی ندارد تحويل و انقلابی نجويد. ازلی است. سرمديست. ولی حقيقت مقدّسه کلمة اللّه بمنزله آئينه صافی و لطيف و نورانيست. حرارت و ضياء و صورت و مثال يعنی کمالات شمس حقيقت در آن جلوه نمايد. اينست که حضرت مسيح در انجيل ميفرمايد پدر در پسر است. يعنی شمس حقيقت در اين آئينه جلوه نموده است. «سبحان من اشرق علی هذه الحقيقة المقدّسة من الکائنات».
فصل پنجاه و پنج: فرق ميان روح و عقل و نفس
سؤال: فرق ميانه عقل و روح و نفس چه چيز است؟
جواب
از پيش بيان شد که کلّيّه ارواح در پنج نوع تقسيم ميشود روح نباتی، روح حيوانی، روح انسانی، روح ايمانی، روح القدس.
امّا روح نباتی قوّه ناميه است که از تأثير کائنات سائره در دانه حاصل ميشود.
امّا روح حيوانی يک قوّه جامعه حسّاسه است که از ترکيب و امتزاج عناصر تحقّق يابد. و چون اين ترکيب تحليل جويد آن قوّه نيز محو و فانی گردد.
مثلش مثل اين سراج است که چون اين روغن و فتيل و آتش جمع و ترکيب شود اين سراج روشن شود و چون اين ترکيب تحليل گردد يعنی اجزاء مرکّبه از يکديگر جدا شود، اين سراج نيز خاموش گردد.
امّا روح انسانی که ما به الامتياز انسان از حيوانست همان نفس ناطقه است. و اين دو اسم يعنی روح انسانی و نفس ناطقه عنوان شیء واحد است.
و اين روح که باصطلاح حکما نفس ناطقه است محيط بر کائنات سائره است و بقدر استطاعت بشريّه اکتشاف حقايق اشيا نمايد و بر خواصّ و تأثير ممکنات و کيفيّت و خصايص موجودات اطّلاع يابد.
ولی تا بروح ايمانی مؤيّد نگردد مطّلع باسرار الهيّه و حقائق لاهوتيّه نشود. مانند آئينه است هر چند صاف و لطيف و شفّاف است ولی محتاج بانوار است. تا پرتوی از آفتاب بر او نتابد اکتشاف اسرار الهی ننمايد.
امّا عقل قوّه روح انسانی است. روح بمنزله سراج است، عقل بمنزله انوار که از سراج ساطع است. روح بمنزله شجر است و عقل بمثابه ثمر. عقل کمال روح است و صفت متلازمه آنست. مثل شعاع آفتاب که لزوم ذاتی شمس است.
اين بيان هر چند مختصر است ولی مکمّل است ديگر شما فکر در آن نمائيد ان شاء اللّه مطّلع بر تفاصيل آن خواهيد شد.
فصل پنجاه و شش: قوای جسمانيّه و قوای معنويّه
در انسان قوای خمسه ظاهره جسمانيّه موجود و اين قوی واسطه ادراک است. يعنی باين قوای خمسه انسان کائنات جسمانيّه را ادراک کند. قوّه باصره است که ادراک صور محسوسه نمايد. قوّه سامعه است که ادراک صوت مسموع کند. و قوّه شامّه است که ادراک مشموم نمايد. و قوّه ذائقه است که ادراک مطعوم کند. و قوّه لامسه است که در جميع اعضای انسان منتشر و ادراک ملموس نمايد. اين قوای خمسه ادراک اشياء خارجه نمايد.
و همچنين انسان قوای معنويّه دارد. قوّه متخيّله که تخيّل اشيا کند. و قوّه متفکّره که تفکّر در حقائق امور نمايد. و قوّه مدرکه است که ادراک حقائق اشيا کند. و قوّه حافظه است که آنچه انسان تخيّل و تفکّر و ادراک نموده حفظ نمايد.
و واسطه ميان اين قوای خمسه ظاهره و قوای باطنه حسّ مشترکست. يعنی در ميان قوای باطنه و قوای ظاهره توسّط نمايد و قوای ظاهره آنچه احساس نموده گرفته بقوای باطنه دهد. اين را حسّ مشترک تعبير نمايند که مشترک در بين قوای ظاهره و قوای باطنه است.
مثلاً بصر که از قوای ظاهره است اين گلرا بيند و احساس کند و اين احساس را بقوّه باطنه حسّ مشترک دهد. حسّ مشترک اين مشاهده را بقوّه متخيّله تسليم نمايد. قوّه متخيّله اين مشاهده را تخيّل و تصوّر کند و بقوّه متفکّره رساند و قوّه متفکّره در آن تفکّر نمايد و بحقيقتش پی برده، پس بقوّه مدرکه تسليم کند و قوّه مدرکه چون ادراک نمود، صورت آن شیء محسوسرا بحافظه تسليم نمايد. و قوّه حافظه حفظ نمايد و در محفظه قوّه حافظه محفوظ ماند.
و قوای ظاهره پنج است قوّه باصره و قوّه سامعه و قوّه ذائقه و قوّه شامّه و قوّه لامسه. قوای باطنه نيز پنج است قوّه مشترکه قوّه مخيّله قوّه متفکّره قوّه مدرکه قوّه حافظه.
فصل پنجاه و هفت: اخلاق متفاوته نوع انسان
سؤال: اخلاق در بين نوع انسان چند قسم است و اختلاف و تفاوت از چه جهت است؟
جواب
اخلاق فطری و اخلاق ارثی و اخلاق اکتسابی که بتربيت حاصل گردد.
امّا اخلاق فطری هر چند فطرت الهيّه خير محض است ولکن اختلاف اخلاق فطری در انسان بتفاوت درجاتست. همه خير است امّا بحسب درجات خوب و خوشتر است. چنانکه جميع نوع انسان ادراک و استعداد دارد. امّا ادراک و استعداد و قابليّت در ميان نوع انسان متفاوت است و اين واضح است.
مثلاً چند طفل از يک خاندان در يک محلّ در يک مکتب از يک معلّم تحصيل نمايند و بيک غذا و يک هوا و يک لباس تربيت شوند و يک درس بخوانند. لابدّ در ميان اين اطفال بعضی ماهر در فنون شوند و بعضی متوسّط و بعضی پست. پس معلوم شد که در اصل فطرت، تفاوت درجات موجود و تفاوت قابليّت و استعداد مشهود.
ولی اين تفاوت نه از روی خير و شرّ است مجرّد تفاوت درجاتست.
يکی در درجه اعلی است و يکی در درجه وسطی و يکی در درجه ادنی. مثلاً انسان وجود دارد، حيوان وجود دارد، گياه وجود دارد، جماد وجود دارد. امّا وجود در اين موجودات اربعه متفاوتست. وجود انسانی کجا و وجود حيوانی کجا. ولی کلّ موجودند. و اين واضح است که در وجود تفاوت درجاتست.
و امّا تفاوت اخلاق ارثی اين از قوّت و ضعف مزاج. يعنی ابوين چون ضعيف المزاج باشند اطفال چنان گردند و اگر قوی باشند اطفال جسور شوند. و همچنين طهارت خون حکم کلّی دارد زيرا نطفه طيّبه مانند جنس اعلی است که در نبات و حيوان نيز موجود. مثلاً ملاحظه مينمائيد اطفالی که از پدر و مادر ضعيف و معلول تولّد يابند بالطّبع بضعف بنيه و ضعف عصب مبتلی و بی صبر و بی تحمّل و بی ثبات و بی همّت و عجول هستند. زيرا ضعف و سستی ابوين در اطفال ميراث گشته.
و ازين گذشته بعضی از خانمان و دودمانها بموهبتی مخصوص گردند.
مثلاً سلاله ابراهيمی بموهبتی مخصوص بوده که جميع انبيای بنی اسرائيل از سلاله ابراهيمی بودند. اين موهبت را خدا بآن سلاله عنايت فرمود. حضرت موسی از طرف پدر و مادر. و حضرت مسيح از طرف مادر. و حضرت محمّد حضرت اعلی و جميع انبيای بنی اسرائيل و مظاهر مقدّسه از آن سلاله‌اند. جمال مبارک نيز از سلاله ابراهيمی هستند. چون حضرت ابراهيم غير از اسمعيل و اسحق پسرهای ديگر داشت که در آن زمان بصفحات ايران و افغانستان هجرت نمودند و جمال مبارک نيز از آن سلاله‌اند.
پس معلوم شد اخلاق ميراثی نيز موجود، حتّی اگر اخلاق مطابق نيايد ولو جسماً از آنسلاله است ولی روحاً از آنسلاله شمرده نشود. مثل اينکه کنعان از سلاله نوحی شمرده نميشود.
و امّا تفاوت اخلاق من حيث التّربية اين بسيار عظيمست زيرا تربيت بسيار حکم دارد.
نادان از تربيت دانا شود. جبان از تربيت شجاع گردد. شاخه کج از تربيت راست شود. میوه های کوهی جنگلی تلخ و گز از تربيت لذيذ و شيرين گردد. گل پنج پر از تربيت صد پر شود. امّت متوحّشه از تربيت متمدّن گردد. حتّی حيوان از تربيت حرکت و روش انسان يابد. اين تربيت را بايد بسيار مهمّ شمرد زيرا امراض همچنانکه در عالم اجسام بيکديگر سرايت شديده دارد، بهمچنين اخلاق در ارواح و قلوب نهايت سرايت دارد.
اين تفاوت تربيت بسيار عظيمست و حکم کلّی دارد. شايد نفسی بگويد که مادام که استعداد و قابليّت نفوس متفاوتست و بسبب تفاوت استعداد لابدّ تفاوت اخلاق است. امّا نچنانست.
زيرا استعداد بر دو قسم است استعداد فطری و استعداد اکتسابی. استعداد فطری که خلق الهيست، کلّ خير محض است. در فطرت شرّ نيست.
امّا استعداد اکتسابی سبب گردد که شرّ حاصل شود.
مثلاً خدا جميع بشر را چنين خلق کرده و چنين قابليّت و استعداد داده که از شهد و شکّر مستفيد شوند و از سمّ متضرّر و هلاک گردند. اين قابليّت و استعداد فطريست که خدا بجميع نوع انسان يکسان داده است. امّا انسان بنا ميکند کم کم استعمال سمّ نمودن، هر روزی مقداری از سمّ ميخورد. اندک اندک زياد ميکند تا بجائی ميرسد که هر روز اگر يک درهم افيون نخورد هلاک ميشود و استعداد فطری بکلّی منقلب ميگردد.
ملاحظه کنيد که استعداد و قابليّت فکری از تفاوت عادت و تربيت چگونه تغيير می يابد که بالعکس ميشود. اعتراض بر اشقيا از جهت استعداد و قابليّت فطری نيست. بلکه اعتراض از جهت استعداد و قابليّت اکتسابيست.
در فطرت شرّی نيست. کلّ خير است. حتّی صفات و خلقی که مذموم و ملازم ذاتی بعضی از نوع انسانيست ولی فی الحقيقه مذموم نه. مثلاً در بدايت حيات ملاحظه ميشود که طفل در شير خوردن از پستان آثار حرص از او واضح و آثار غضب و قهر از او مشهود. پس حسن و قبح در حقيقت انسان خُلقيست و اين منافی خيريّت محض در خلقت و فطرتست.
جواب اينست که حرص که طلب ازدياد است، صفت ممدوح است امّا اگر در موقعش صرف شود. مثلاً اگر انسان حرص در تحصيل علوم و معارف داشته باشد و يا آنکه حرص در رحم و مروّت و عدالت داشته باشد، بسيار ممدوح است.
و اگر بر ظالمان خونخوار که مانند سباع درنده هستند قهر و غضب نمايد بسيار ممدوح است.
ولی اگر اين صفات را در غير مواضع صرف نمايد مذموم است. پس معلوم شد که در وجود ايجاد ابداً شرّ موجود نيست. امّا اخلاق فطريّه انسان چون در مواضع غير مشروعه صرف شود، مذموم گردد.
مثلاً شخصِ غنيِّ کريمی، بفقيری احسانی نمايد که در احتياجات ضروريّه خويش صرف نمايد، آن شخص فقير اگر آنمبلغ را در موارد غير مشروعه صرف کند مذموم گردد. بهمچنين جميع اخلاق فطريّه انسان که سرمايه حياتست اگر در موارد غير مشروعه اظهار و استعمال شود مذموم گردد.
پس واضح شد که فطرت خير محض است. ملاحظه نمائيد که بدترين اخلاق و مبغوض‌ترين صفات که اساس جميع شرور است دروغ است. از اين بدتر و مذمومتر صفتی در وجود تصوّر نگردد. هادم جميع کمالات انسانيست و سبب رذايل نامتناهی. از اين صفت بدتر صفتی نيست. اساس جميع قبائح است. با وجود اين اگر حکيم، مريض را تسلّی دهد که الحمد للّه احوال تو بهتر است و اميد حصول شفاست، هر چند اين قول مخالف حقيقت است ولی گاهی سبب تسلّی خاطر مريض و مدار شفای از مرض است مذموم نيست.ديگر اين مسأله بغايت وضوح پيوست و السّلام.
فصل پنجاه و هشت: درجه ادراکات عالم انسانی و مظاهر ظهور
سؤال: ادراکات عالم انسانی تا بچه درجه است و بچه حدّی محدود توان کرد؟
جواب
بدانکه ادراکات مختلف است. ادنی رتبه ادراکات احساسات حيوانيست. يعنی حسّيّات طبيعيّه که بقوای حوّاس ظاهر است و آن حسّيّات گفته ميشود و در اين ادراک انسان و حيوان مشترکند. بلکه بعضی از حيوانات اقوی‌اند از انسان.
و امّا در عالم انسانی باختلافات مراتب انسانی ادراکات متنوّع و متفاوتست. در رتبه اوّليّه در عالم طبيعت ادراکات نفس ناطقه است و در اين ادراکات و در اين قوّه جميع بشر مشترکند. خواه غافل، خواه هشيار. خواه مؤمن، خواه گمراه.
و اين نفس ناطقه انسانی در ايجاد الهی محيط و ممتاز از سائر کائناتست. و چون اشرف و ممتاز است لهذا محيط بر اشياست. از قوّه نفس ناطقه ممکن که حقايق اشيا را کشف نمايد و خواصّ کائناترا ادراک کند و باسرار موجودات پی برد. اين فنون و معارف و صنايع و بدايع و تأسيسات و اکتشافات و مشروعات کلّ از ادراکات نفس ناطقه حاصل و در زمانی سرّ مصون و راز مکنون و غير معلوم بوده. و نفس ناطقه بتدريج کشف کرده و از حيّز غيب و خفا بحيّز شهود آورده. و اين اعظم قوّه ادراک در عالم طبيعت است و نهايت جولان و طيرانش اينست که حقايق و خواصّ و آثار موجودات امکانيّه را ادراک نماید.
امّا عقل کلّی الهی که ماوراء طبيعت است آن فيض قوّه قديمه است. و عقل کلّی الهيست محيط بر حقائق کونيّه و مقتبس از انوار و اسرار الهيّه است. آن قوّه عالِمه است نه قوّه متجسّسه متحسّسه.
قوای معنويّه عالم طبيعت قوای متجسّسه است. از تجسّس پی بحقائق کائنات و خواصّ موجودات برد. امّا قوّه عاقله ملکوتيّه که ماوراء طبيعت است محيط بر اشياست و عالِم اشيا و مدرک اشيا و مطّلع بر اسرار و حقايق و معانی الهيّه و کاشف حقايق خفيّه ملکوتيّه. و اين قوّه عقليّه الهيّه مخصوص بمظاهر مقدّسه و مطالع نبوّت است.
و پرتوی ازين انوار بر مرايای قلوب ابرار زند که نصيب و بهره ای ازين قوّه بواسطه مظاهر مقدّسه برند.
و مظاهر مقدّسه را سه مقامست: يک مقام جسدی و يک مقام نفس ناطقه و يک مقام مظهريّت کامله جلوه ربّانی.
امّا جسد ادراک اشيا نمايد بقدرِ استطاعتِ عالمِ جسمانی. لهذا در بعضی از مواقع اظهار عجز نمودند. مثلاً خواب بودم و بی خبر. نسمة اللّه بر من گذر نمود و مرا بيدار کرد و امر بندا نمود.
و يا آنکه حضرت مسيح در سنّ سی سال تعميد شد و روح القدس حلول نمود و پيش ازين روح القدس در مسيح ظاهر نبود. جميع اين امور راجع بمقام جسدی ايشانست.
امّا مقام ملکوتی ايشان محيط بر جميع اشياست و واقف بر جميع اسرار و عالِم بر جميع آثار و حاکم بر جميع اشيا، پيش از بعثت، بعد از بعثت جميع يکسانست. اينست که ميفرمايد منم الف و ياء (حرف اول و آخر الفباِ به انگلیسی آلفا و اومگا)، اوّل و آخر. تغيير و تبديلی از برای من نبوده و نخواهد بود.
فصل پنجاه و نه: حدّ ادراک انسان نسبت بحقّ
سؤال: ادراک انسان تا چه حدّ بحقّ پی برد؟
جواب
اين مسأله را زمان فرصت لازم و در سر ناهار بيان مشکل. با وجود اين مختصر گفته ميشود .
بدانکه عرفان بر دو قسم است: معرفت ذات شیء و معرفت صفات شیء.
ذات شیء بصفات معروف (شناسائی) ميشود و الّا ذات مجهولست و غير معلوم.
و چون معروفيّتِ (شناسائی) اشيا و حال آنکه خلقند و محدودند بصفاتست نه بذات، پس چگونه معروفيّت (شناسائی) حقيقت الوهيّت که نامحدود است بذات ممکن؟ زيرا کنهِ ذاتِ هيچ شیء معروف (قابل شناسائی) نيست بلکه بصفات معروف.
مثلاً کنه آفتاب مجهول. امّا بصفات که حرارت و شعاع است معروف. کنه ذات انسان مجهول و غير معروف. ولی بصفات معروف و موصوف. حال چون معروفيّت هر شیء بصفاتست نه بذات و حال آنکه عقل محيط بر کائنات، و کائنات خارجه محاط - با وجود اين، کائنات من حيث الذّات مجهول و من حيث الصّفات معروف. پس چگونه ربّ قديم لايزال که مقدّس از ادراک و اوهام است، بذاته معروف گردد؟ يعنی چون معروفيّت شیءِ ممکن بصفاتست نه بذات، البتّه حقيقت ربوبيّت من حيث الذّات مجهول، و من حيث الصّفات معروف.
و ازين گذشته حقيقت حادثه چگونه بر حقيقت قديمه محيط گردد. زيرا ادراک فرعِ احاطه است. بايد احاطه کند تا ادراک نمايد و ذات احديّت محيط است نه محاط.
و همچنين تفاوتِ مراتب در عالم، خلق، مانع از عرفانست. مثلاً اين جماد چون در رتبه جماديست آنچه صعود کند، ممکن نيست که ادراک قوّه ناميه تواند. نباتات اشجار آنچه ترقّی کند تصوّر قوّه باصره نتواند و همچنين ادراک قوای حسّاسه سائره ننمايد. و حيوان تصوّر رتبه انسان يعنی قوای معنويّه نتواند. تفاوت مراتب مانع از عرفانست. هر رتبه مادون ادراک رتبه ما فوق نتواند. پس حقيقت حادثه چگونه ادراک حقيقت قديمه تواند؟
لهذا ادراک عبارت از ادراک و عرفان صفات الهی است نه حقيقت الهيّه. آن عرفان صفات نيز بقدر استطاعت و قوّه بشريّه است کما هو حقّه (آنطور که باید و شاید) نيست.
و حکمت عبارت از ادراک حقايق اشياست علی ما هی عليه - يعنی بر آنچه او بر آنست بقدر استطاعت قوّه بشريّه است. لهذا از برای حقيقت حادثه راهی جز ادراک صفات قديمه بقدر استطاعت بشريّه نيست.
غيب الوهيّت مقدّس و منزّه از ادراک موجودات است. آنچه بتصوّر آيد، ادراکات انسانيست. قوّه ادراک انسانی محيط بر حقيقت ذات الهيّه نه. بلکه آنچه انسان بر او مقتدر ادراک صفات الوهيّت که در آفاق و انفس نورش ظاهر و باهر است.
چون نظر در آفاق و انفس کنيم، آيات باهره از کمالات الوهيّت واضح و آشکار است زيرا حقايق اشيا دلالت بر حقيقت کلّيّه نمايد. و مَثَل حقيقت الوهيّت مثل آفتابست که در علوّ تقديس خود اشراق بر جميع آفاق نمايد. آفاق و اَنفس هر يک بهره ای از آن اشراق برده. و اگر اين اشراق و انوار نبود، کائنات وجودی نداشت. ولی جميع کائنات حکايتی کنند و پرتوی گيرند و بهره ای برند.
امّا تجلّی کمالات و فيوضات و صفات الوهيّت از حقيقتِ انسانِ کامل يعنی آن فردِ فريد، مظهر کلّی الهی ساطع و لامع است. چه که کائنات سائره پرتوی اقتباس نمودند امّا مظهر کلّی آينه آن آفتابست و بجميع کمالات و صفات و آيات و آثار آفتاب در او ظاهر و آشکار است.
عرفان حقيقت الوهيّت ممتنع و محال امّا عرفان مظاهر الهيّه عرفان حقّست. زيرا فيوضات و تجلّيات و صفات الهيّه در آنها ظاهر.
پس اگر انسان پی بمعرفت مظاهر الهيّه برد بمعرفة اللّه فائز گردد و اگر چنانچه از مظاهر مقدّسه غافل، از عرفان الهيّه محروم.
پس ثابت و محقّق شد که مظاهر مقدّسه مرکز فيض و آثار و کمالات الهيّه‌اند. خوشا بحال نفوسی که از آن مطالع نورانيّه انوار فيوضات رحمانيّه اقتباس کنند. اميدواريم که احبّای الهی مانند قوّه جاذبه آن فيوضات را از مبدأ فيض استفاضه نمايند و بانوار و آثاری مبعوث گردند که آيات باهره شمس حقيقت شوند.
فصل شصت: بقای روح (درس ١)
پس اثبات روح شد که روح انسانی موجود است حال بايد اثبات بقای روح را کرد.
در کتب سماويّه ذکر بقای روح است و بقای روح اسّ اساس اديان الهيّه است.
زيرا مجازات و مکافات بر دو نوع بيان کرده‌اند: يک نوع ثواب و عِقاب وجودی و ديگری مجازات و مکافات اخروی.
امّا نعيم و جحيم وجودی در جميع عوالم الهيّه است چه اين عالم و چه عوالم روحانی ملکوتی. و حصول اين مکافات سبب وصول بحيات ابديّه است. اينست که حضرت مسيح ميفرمايد چنين کنيد و چنان کنيد تا حيات ابديّه بيابيد. و تولّد از ماء (آب) و روح جوئيد تا داخل در ملکوت شويد (انجیل یوحنا ۳:۵).
و اين مکافاتِ وجودی فضائل و کمالاتيست که حقيقت انسانيّه را تزيين دهد. مثلاً ظلمانی بود، نورانی شود. جاهل بودِ دانا گردد. غافل بود، هشيار شود. خواب بودِ بيدار گردد. مرده بود، زنده شود. کور بود، بينا گردد. کر بودِ شنوا شود. ارضی بود، آسمانی گردد. ناسوتی بود، ملکوتی شود.
ازين مکافات تولّد روحانی يابد. خلق جديد شود. مظهر اين آيه انجيل گردد که در حقّ حواريّين ميفرمايد که از خون و گوشت و اراده بشر موجود نشدند بلکه تولّد از خدا يافتند (انجیل یوحنا ۱:۳). يعنی از اخلاق و صفات بهيمی (حیوانی) که از مقتضای طبيعی بشريست نجات يافتند و بصفات رحمانيّت که فيض الهی است متّصف شدند. معنی ولادت اينست.
و در نزد اين نفوس عذابی اعظم از احتجاب از حقّ نيست و عقوبتی اشدّ از رذائل نفسانی و صفات ظلمانی و پستی فطرت و انهماک (فرو رفتن - غوطه ور شدن) در شهوات نه. چون بنورِ ايمان از ظلمات اين رذائل خلاص شوند و باشراق شمس حقيقت منوّر و بجميع فضائل مشرّف گردند. اين را اعظم مکافات شمرند و جنّت حقيقی دانند.
بهمچنين مجازات معنويّه. يعنی عذاب و عقابِ وجودی را ابتلای بعالم طبيعت و احتجاب از حقّ و جهل و نادانی و انهماک در شهوات نفسانی و ابتلای برذائل حيوانی و اتّصافِ بصفاتِ ظلمانی، از قبيل کذب و ظلم و جفا و تعلّق بشؤون دنيا و استغراق در هواجسِ (خواسته های نفسانی) شيطانی شمرند. و اينرا اعظم عقوبات (مجازات - کیفرها) و عذاب دانند.
امّا مکافات اخرويّه که حيات ابديّه است و حيات ابديّه مصرّح در جميع کتب سماويّه. و آن کمالات الهيّه و موهبت ابديّه و سعادت سرمديّه است.
مکافات اخروی کمالات و نعمی است که در عوالم روحانی بعد از عروج ازين عالم حاصل گردد.
امّا مکافات وجودی کمالات حقيقی نورانيست که در اين عالم تحقّق يابد و سبب حيات ابديّه شود. زيرا مکافات وجودی، ترقّی نفس وجود است. مثالش انسان از عالم نطفه بمقام بلوغ رسد و مظهر «فتبارک اللّه احسن الخالقين» (فقره ای آیه ۱۴ مؤمنون: آفرین بر خدا که بهترین خالق کنندگان است) گردد.
و مکافات اخروی نعم و الطاف روحانيست. مثل انواع نعمتهای روحانی در ملکوت الهی و حصول آرزوی دل و جان و لقای رحمن در جهان ابدی.
و همچنين مجازات اخرويّه يعنی عذاب اخروی محروميّت از عنايات خاصّه الهيّه و مواهب لاريبيّه. و سقوط در اسفل درکات وجوديّه است و هر نفسی که ازين الطاف الهی محروم ولو بعد از موت باقيست ولی در نزد اهل حقيقت حکم اموات دارد.
و امّا دليل عقلی بر بقای روح اينست که بر شیء معدوم آثاری مترتّب نشود. يعنی ممکن نيست از معدومِ صرف آثاری ظاهر گردد. زيرا آثار فرع وجود است و فرع مشروط بوجود اصل. مثلاً از آفتابِ معدوم، شعاعی ساطع نشود. از بحرِ معدوم، امواجی پيدا نگردد. از ابرِ معدوم، بارانی نبارد. از شجرِ معدوم، ثمری حاصل نشود. از شخصِ معدوم، ظهور و بروزی نگردد. پس مادام آثارِ وجود ظاهر، دليل بر اينست که صاحب اثر موجود است.
ملاحظه نمائيد که الآن سلطنت مسيح موجود است. پس چگونه از سلطانِ معدومِ سلطنت باين عظمت ظاهر گردد؟ و چگونه از بحرِ معدوم، چنين امواجی اوج گيرد؟ و چگونه از گلستانِ معدومِ چنين نفحاتِ قدسی منتشر شود؟
ملاحظه نمائيد که از برای جميع کائنات بمجرّد تلاشی اعضا و تحليلِ ترکيبِ عنصری ابداً اثری و حکمی و نشانی نماند. چه شیء جمادی. و چه شیء نباتی. و چه شیء حيوانی. مگر حقيقت انسانی و روح بشری که بعد از تفريقِ اعضا و تشتيتِ (پراکندگی) اجزا و تحليلِ ترکيب، باز آثار و نفوذ و تصرّفش باقی و برقرار.
بسيار اين مسأله دقيق است. درست مطالعه نمائيد. اين دليل عقلی است بيان ميکنيم تا عقلا بميزان عقل و انصاف بسنجند.
امّا اگر روح انسانی مستبشر شود و منجذب بملکوت گردد و بصيرت باز شود و سامعه روحانی قوّت يابد و احساسات روحانيّه مستولی گردد، بقای روح را مثل آفتاب مشاهده کند و بشارات و اشارات الهی احاطه نمايد و دلائل ديگر را فردا گوئيم.
فصل شصت و یک: بقای روح (درس ٢)
ديروز در بحث بقای روح بوديم.
بدانکه تصرّف و ادراک روح انسانی بر دو نوع است. يعنی دو نوع افعال دارد، دو نوع ادراک دارد: يک نوع بواسطه آلات و ادوات است. مثل اينکه باين چشم می بيند. باين گوش ميشنود. باين زبان تکلّم مينمايد. اين اعمال روحست و ادراک حقيقت انسان، ولی بوسائط آلات. يعنی بيننده روح است، امّا بواسطه چشم. شنونده روح است، لکن بواسطه گوش. ناطق روح است امّا بواسطه لسان.
و نوع ديگر از تصرّفات و اعمال روح، بدون آلات و ادوات است. از جمله در حالت خوابست. بی چشم ميبيند. بی گوش ميشنود. بی زبان تکلّم ميکند. بی پا ميدود. باری اين تصرّفات بدون وسائط آلات و ادوات است. و چه بسيار ميشود که رؤيائی در عالم خواب بيند، آثارش سال بعد مطابق واقع ظاهر شود. و همچنين چه بسيار واقع که مسأله ای را در عالم بيداری حلّ نکند، در عالم رؤيا حلّ نمايد.
چشم در عالم بيداری تا مسافت قليله مشاهده نمايد. لکن در عالم رؤيا، انسان در شرقست غربرا بيند. در عالم بيداری حالرا بيند در عالم خواب استقبالرا بيند. در عالم بيداری بوسائط سريعه در ساعتی نهايت بيست فرسخ طيّ کند. در عالم خواب در يک طرفة العين (چشم بهم زدن) شرق و غربرا طيّ نمايد.
زيرا روح دو سير دارد: بی واسطه يعنی سير روحانی. با واسطه يعنی سير جسمانی. مانند طيور که پرواز نمايند يا آنکه بواسطه حاملی حرکت نمايند. و در وقت خواب اين جسد مانند مرده است. نه بيند، و نه شنود، و نه احساس کند، و نه شعور دارد، و نه ادراک. يعنی قوای انسان مختلّ شود. لکن روح زنده است و باقی است. بلکه نفوذش بيشتر است. پروازش بيشتر است. ادراکاتش بيشتر است.
اگر بعد از فوت جسد روح را فنائی باشد، مثل اينست که تصوّر نمائيم مرغی در قفس بوده، بسبب شکست قفس هلاک گرديده. و حال آنکه مرغرا از شکست قفس چه باک؟ و اين جسد مثل قفس است و روح بمثابه مرغ.
ما ملاحظه کنيم که اين مرغرا بدون اين قفس در عالم خواب پرواز است. پس اگر قفس شکسته شود، مرغ باقی و برقرار است. بلکه احساسات آن مرغ بيشتر شود. ادراکاتش بيشتر گردد. انبساطش بيشتر شود. فی الحقيقه از جحيمی (جهنم) بجنّت نعيم رسد. زيرا از برای طيور شکور، جنّتی اعظم از آزادی از قفس نيست. اينست که شهدا در نهايت طرب و سرور بميدان قربانی شتابند.
و همچنين در عالم بيداری، چشم انسان نهايت يک ساعت مسافت بيند. زيرا بواسطه جسد، تصرّفِ روح باين مقدار است. امّا ببصيرت و ديده عقل، امريکا را بيند. آنجا را ادراک کند و اکتشاف احوال نمايد و تمشيت امور دهد. حال اگر روح عين جسد باشد، لازم است که قوّه بصيرتش نيز همين قدر باشد. پس معلومست که آن روح، غير اين جسد است و آن مرغ غير اين قفس. و قوّت و نفوذ روح بدون واسطه جسد شديدتر است.
لهذا اگر آلت معطّل شود صاحب آلت در کار است. مثلاً اگر قلم معطّل شود، بشکند، کاتب حيّ و حاضر. و اگر خانه خراب شود، صاحب خانه باقی و برقرار.
اين از جمله براهينی است که دليل عقلی است بر بقای روح.
امّا دليل ديگر: اين جسد ضعيف شود. فربه گردد. مريض شود. صحّت پيدا کند. خسته گردد. راحت شود. بلکه احيانی دست قطع شود و پا قطع شود و قوای جسمانی مختلّ گردد. چشم کور گردد. گوش کر شود. زبان لال گردد. اعضا بمرض فلج گرفتار شود. خلاصه جسد نقصان کلّی يابد. باز روح بر حالت اصلی و ادراکات روحانی خويش باقی و برقرار. نه نقصانی يابد و نه مختلّ گردد.
ولی جسد چون مبتلی بمرض و آفت کلّی گردد از فيض روح محروم شود. مانند آئينه چون بشکند و يا غبار و زنگ بر دارد، شعاعِ آفتاب در او ظاهر نشود و فيضش نمودار نگردد.
از پيش بيان شد که روح انسانی داخل جسد نيست. زيرا مجرّد و مقدّس از دخول و خروج است. و دخول و خروج شأن اجسام است. بلکه تعلّق روح بجسد مانند تعلّق آفتاب بآئينه است.
خلاصه روح انسانی بر حالت واحده است. نه بمرضِ جسد مريض شود و نه بصحّتِ جسم صحيح گردد. نه عليل شود. نه ضعيف گردد. نه ذليل شود. نه حقير گردد. نه خفيف شود. نه صغير. يعنی در روح بسبب فتور جسد هيچ خللی عارض نگردد و اثری نمودار نشود. ولو جسد زار و ضعيف شود و دستها و پاها و زبانها قطع شود و قوای سمع و بصر مختلّ شود.
پس معلوم و محقّق گشت که روح غير جسد است و بقايش مشروط ببقای جسد نيست. بلکه روح در نهايت عظمت در عالمِ جسد سلطنت نمايد و اقتدار و نفوذش، مانند فيض آفتاب در آئينه ظاهر و آشکار گردد. و چون آئينه غبار يابد و يا بشکند از شعاع آفتاب محروم ماند.
فصل شصت و دو: مسأله ای که کمالات وجود نامتناهيست
بدانکه مراتب وجود متناهی است: مرتبه عبوديّت. مرتبه نبوّت. مرتبه ربوبيّت.
لکن کمالات الهيّه و امکانيّه غير متناهی است.
چون بدقّت نظر نمائی، بظاهرِ ظاهر نيز کمالات وجود غير متناهيست. زيرا کائنی از کائنات نيابی. که ما فوق آن تصوّر نتوانی. مثلاً ياقوتی از عالمِ جماد. گلی از عالم نبات. بلبلی از عالم حيوان بنظر نيايد که بهتر از آن تصوّر نشود.
چون فيض الهی غير متناهيست، کمالات انسانی غير متناهی است. اگر چنانچه نهايت ممکن بود، حقيقتی از حقائق اشيا بدرجه استغناء از حقّ ميرسيد، و امکان درجه وجوب (ذات) می يافت. ولی هر کائنی از کائنات از برای او رتبه ايست که تجاوز از آن مرتبه نتواند. يعنی آنکه در رتبه عبوديّت است هر چه ترقّی کند و تحصيل کمالات غير متناهيه نمايد، برتبه ربوبيّت نمي رسد.
و همچنين در کائنات جماد آنچه ترقّی کند در عالم جمادی، قوّه ناميه نيابد. و همچنين اين گل هر قدر ترقّی نمايد در عالم نباتی، قوّه حسّاسه در او ظهور نکند. مثلاً اين معدن نقره، سمع و بصر نيابد. نهايتش اينست که در رتبه خويش ترقّی کند و معدن کاملی گردد. امّا قوّه ناميه پيدا نکند و قوّه حسّاسه نجويد و جان نيابد. بلکه در رتبه خويش ترقّی کند.
مثلاً پطرس مسيح نشود. نهايتش اينست که در مراتب عبوديّت بکمالات غير متناهيه رسد. لهذا هر حقيقت موجوده قابل ترقّيست.
و چون روح انسانی بعد از خلع اين قالب عنصری حيات جاودانی دارد، البتّه شیء موجود قابل ترقّيست. لهذا از برای انسان بعد از وفات طلب ترقّی و طلب عفو و طلب عنايت و طلب مبرّات و طلب فيوضات جائز است چه که وجود قابل ترقّيست.
اينست که در مناجاتهای جمال مبارک بجهت آنانکه عروج کرده‌اند طلب عفو و غفران شده است.
و ازين گذشته همچنانکه خلق در اين عالم محتاج بحقّ هستند، در آن عالم نيز محتاج هستند. هميشه خلق محتاج است و حقّ غنيّ مطلق. چه در اين عالم و چه در آن عالم. و غنای آن عالم تقرّب بحقّ است. در اينصورت يقين است که مقرّبان درگاه الهی را شفاعت جائز و اين شفاعت مقبول حقّ. امّا شفاعت در آن عالم مشابهت بشفاعت اين عالم ندارد. کيفيّتی ديگر است و حقيقتی ديگر که در عبارت نگنجد.
و اگر انسان توانگر در وقت وفات باعانت فقرا و ضعفا وصيّت کند و مبلغی از ثروت خويش را انفاق بايشان نمايد، ممکن است اين عمل سبب عفو و غفران و ترقّی در ملکوت رحمان گردد.
و همچنين پدر و مادر نهايت تعب و مشقّت بجهت اولاد کشند و اکثر چون بسنّ رشد رسند، پدر و مادر بجهان ديگر شتابند. نادراً واقع که پدر و مادر در مقابل مشقّات و زحمات خويش در دنيا مکافات از اولاد بينند. پس بايد اولاد در مقابل مشقّات و زحمات پدر و مادر، خيرات و مبرّات نمايند و طلب عفو و غفران کنند.
مثلاً شما در مقابل محبّت و مهربانی پدر بايد بجهت او انفاق بر فقرا نمائيد و در کمال تضرّع و ابتهال طلب عفو و غفران کنيد و رحمت کبری خواهيد. حتّی کساني که در گناه و عدم ايمان مرده‌اند، ممکن است که تغيير نمايند يعنی مظهر غفران شوند. و اين بفضل الهيست نه بعدل. زيرا فضل اعطاء بدون استحقاق است و عدل اعطاء باستحقاق. چنانچه ما در اينجا قوّه داريم که درحقّ اين نفوس دعا نمائيم، همين طور در عالم ديگر هم که عالم ملکوت باشد، همين قوّه را دارا خواهيم بود.
آيا جميع خلق آن عالم مخلوق خدا نيستند؟ پس در آن عالم هم ميتوانند ترقّی کنند. همچنانکه در اينجا ميتوانند بتضرّع اقتباس انوار نمايند، در آنجا هم ميتوانند طلب غفران نمايند - بتضرّع و رجا اقتباس انوار کنند.
پس چون نفوس در اين عالم بواسطه تضرّع و ابتهال يا دعای مقدّسين تحصيل ترقّی مينمايند، بهمچنين بعد از فوت نيز بواسطه دعا و رجای خود ميتوانند ترقّی کنند. علی الخصوص چون مظهر شفاعت مظاهر مقدّسه گردند.
فصل شصت و سه: مسأله ای در خصوص ترقّی انسان در عالم ديگر
بدانکه شیء موجود در مقامی توقّف ننمايد.
يعنی جميع اشيا متحرّکست. هر شیء از اشيا يا رو بنموّ است يا رو بدنوّ.
جميع اشيا يا از عدم بوجود ميآيد و يا از وجود بعدم ميرود. مثلاً اين گل و سُنبل، يک مدّتی از عدم بوجود ميآمد، حال از وجود بعدم ميرود.
اين حرکت را حرکت جوهری گويند يعنی طبيعی. از کائنات اين حرکت منفکّ نميشود چه که از مقتضای ذاتی آنست. مثل اينکه از مقتضای ذاتی آتش احراقست. پس ثابت شد که حرکت ملازم وجود است يا رو به سموّ است يا رو به دنوّ.
پس روح بعد از صعود چون باقيست لابدّ رو به سموّ است يا رو به دنوّ.
و در آن عالم عدمِ سموّ عين دنوّ است.
ولی از رتبه‌اش نميگذرد در رتبه خودش ترقّی دارد.
مثلاً روحِ حقيقتِ پطرس هر چه ترقّی کند برتبه حقيقت مسيحی نميرسد در دائره خودش ترقّی دارد. چنانچه ملاحظه کنی که اين جماد هر قدر ترقّی کند، در رتبه خود ترقّی کند. مثلاً نميتوانيد که اين بلّور را بدرجه ای آری که بصر پيدا کند. اين مستحيل است ممکن نيست. مثلاً اين ماه آسمانی هر چه ترقّی کند آفتاب نورانی نشود. در رتبه خودش اوج و حضيض دارد. حواريّين هر چه ترقّی ميکردند مسيح نميشدند.
بلی ميشود که زغال الماس شود امّا هر دو در رتبه حجری هستند و اجزاء مترکّبه شان يکی است.
فصل شصت و چهار: در بيان مقام انسان و ترقّيات او بعد از صعود
چون در کائنات ببصر بصيرت نظر کنيم، ملاحظه شود که محصور در سه قسم است يعنی کلّيّاتش: يا جماد است يا نبات است يا حيوان. سه جنس است و هر جنسی انواع دارد.
انسان نوع ممتاز است زيرا دارنده کمالات جميع اجناس است: يعنی جسم است و نامی است و حسّاس است. با وجود کمال جمادی و نباتی و حيوانی، کمال مخصوص دارد که کائنات سائره محروم از آنند و آن کمالات عقليّه است. پس اشرف موجودات انسان است.
انسان در نهايت رتبه جسمانيّاتست و بدايت روحانيّات. يعنی نهايت نقص است و بدايت کمال. در نهايت رتبه ظلمت است و در بدايت نورانيّت. اين است که گفته‌اند که مقام انسان، مقام نهايتِ شب است و بدايتِ روز. يعنی جامعِ مراتبِ نقص است و حائز مراتب کمال. جنبه حيوانيّت دارد و جنبه مَلَکيّت (فرشته بودن).
و مقصود از مربّی اينست که نفوس بشريّه را تربيت بکند تا جنبه مَلَکيّت بر جنبه حيوانيّت غالب شود.
پس اگر در انسان قوای رحمانيّه که عين کمال است بر قوای شيطانيّه که عين نقص است غالب شود، اشرف موجوداتست.
امّا اگر قوای شيطانيّه بر قوای رحمانيّه غالب شود، انسان اسفل موجودات گردد.
اينست که نهايت نقص است و بدايت کمال.
و ما بين هيچ نوعی از انواع در عالم وجود تفاوت و تباين و تضادّ و تخالف مثل نوع انسان نيست. مثلاً تجلّی انوار الوهيّت بر بشر بود مثل مسيح. پس ببينيد که چقدر عزيز و شريف است. و همچنين پرستش و عبادت حجر و مدر (گِل) و شجر نيز در بشر است. ملاحظه نمائيد که چقدر ذليل است که معبود او اَنزلِ موجودات است: يعنی سنگ و کلوخ بی روح و کوه و جنگل و درخت. و چه ذلّتی اعظم از اينست که انزلِ موجودات معبودِ انسان واقع گردد.
و همچنين:
علم صفت انسانست، جهل صفت انسانست.
صدق صفت انسانست، کذب صفت انسانست.
امانت صفت انسانست، خيانت صفت انسانست.
عدل صفت انسانست، ظلم صفت انسانست و قس علی ذلک.
مختصر اينست که جميع کمالات و فضائل صفت انسان است و جميع رذائل صفت انسان.
و همچنين تفاوت بين افراد نوع انسانرا ملاحظه نمائيد که حضرت مسيح در صورت بشر بود و قيافا در صورت بشر. (قیافا: رئیس کاهنان يهود بود (از سال ٢٧ تا ٣٦ میلادی ˗ قاموس کتاب مقدّس) که حضرت مسیح را بعد از دستگیری نزد او بردند و او حکم به قتل آن حضرت داد چنانکه در اناجیل هم بنام " رئیس کهنه " و در باب هجدهم انجیل يوحنّا بنام قیافا مذکور آمده است.)
حضرت موسی انسان بود و فرعون انسان.
هابيل انسان بود و قابيل انسان. (قابیل: همان قائن يا قايین فرزند آدم و حوّاست که برادر خود هابیل را بقتل رسانید (باب چهارم سفر پیدايش).
جمال مبارک انسان بود، يحيی انسان.
اينست که گفته ميشود انسان آيت کبرای الهی است يعنی کتاب تکوين است. زيرا جميع اسرار کائنات در انسان موجود است.
پس اگر در ظلّ تربيت مربّی حقيقی بيفتد و تربيت شود: جوهر الجواهر گردد. نور الانوار شود. روح الارواح گردد. مرکز سنوحات رحمانيّه شود. مصدر صفات روحانيّه گردد. مشرق انوار ملکوتی شود. مهبط الهامات ربّانی گردد.
و اگر چنانچه محروم بماند: مظهر صفات شيطانی گردد. جامع رذائل حيوانی شود. مصدر شؤون ظلمانی گردد.
اينست حکمت بعثت انبيا بجهت تربيت بشر تا اين زغال سنگ دانه الماس شود. و اين شجر بی ثمر پيوند گردد و ميوه ای در نهايت حلاوت و لطافت بخشد.
و چون باشرف مقامات عالم انسانی رسد، آن وقت ديگر ترقّی در مراتب کمالات دارد نه در رتبه. زيرا مراتب منتهی شود لکن کمالات الهيّه غير متناهی است. پيش از خلع اين قالب عنصری و بعد از خلع، ترقّی در کمالات دارد نه در رتبه.
مثلاً کائنات منتهی بانسان کامل گردد. ديگر يک موجودی بالاتر از انسان کامل نيست. لکن انسان که برتبه انسان رسيد، ديگر ترقّی در کمالات دارد نه در رتبه. چه که ديگر رتبه ای بالاتر از انسان کامل نيست که انسان انتقال بآن رتبه کند. فقط در رتبه انسانيّت ترقّی دارد زيرا کمالات انسانيّه غير متناهيست. مثلاً هر قدر عالِم باشد، مافوق آن تصوّر گردد.
و چون کمالات انسانيّه غير متناهی است پس بعد از صعود از اين عالم نيز ترقّيات در کمالات تواند نمود.
فصل شصت و پنج: در معنی آيه کتاب اقدس «انّه من اهل الضّلال و لو يأتی بکلّ الأعمال»
سؤال
در کتاب اقدس ميفرمايد: «انّه من اهل الضّلال و لو يأتی بکلّ الأعمال»، معنی اين آيه چيست؟
جواب
از اين آيه مبارکه مقصد اينست که اساس فوز و فلاح عرفانِ حقّ است و بعد از عرفان، اعمال حسنه که ثمره ايمانست فرع است.
اگر عرفان حاصل نشود انسان محجوب از حقّ گردد، با وجود احتجاب اعمال صالحه را ثمر تامّ مطلوب نه.
از اين آيه مقصد اين است که نفوس محتجبه از حقّ، خواه نيکوکار خواه بدکار، کلّ مساوی هستند. مراد اينست که اساس عرفان حقّ است و اعمال فرع. با وجود اين البتّه در ميان نيکوکار و گنه کار و بدکار از محتجبين فرق است زيرا محتجبِ خوش خویِ خوش رفتار سزاوار مغفرت پروردگار است. و محتجب گنه کارِ بدخو و بد رفتار، محروم از فضل و موهبت پروردگار است. فرق اينجاست.
پس از آيه مبارکه مقصد اينست که مجرّد اعمال خيريّه بدون عرفان الهی سبب نجات ابدی و فوز و فلاح سرمدی و دخول در ملکوت پروردگار نگردد.
فصل شصت و شش: بعد از خلع اجساد و صعود ارواح، نفس ناطقه بچه قيام دارد؟
سؤال
بعد از خلع اجساد و خلاصی ارواح، نفس ناطقه بچه قيام دارد؟ فرض کنيم نفوس مؤيّده بفيوضات روح القدس بوجود حقيقی و حيات ابدی قيام دارند. نفس ناطقه يعنی ارواح محتجبه بچه قيام دارند؟
جواب
بعضی را گمان چنين که جسد، جوهر است و قائم بالذّات است و روح عَرَض و قائمِ بجوهرِ بدن. (عَرَض: امر بی دوام و بی بقا - خلاف جوهر - قائم به غیر)
و حال آنکه نفس ناطقه، جوهر است و جسد قائم بآن. اگر عَرَض يعنی جسم متلاشی شود جوهر روح باقی.
و ثانياً آنکه نفس ناطقه يعنی روح انسانی، قيامِ حلول باين جسد ندارد. يعنی در اين جسد داخل نه. زيرا حلول و دخول از خصائص اجسام است و نفس ناطقه مجرّد از آن. از اصل داخل در اين جسد نبوده تا بعد از خروج، محتاجِ بمقرّی باشد.
بلکه روح بجسد تعلّق داشته. مثل تعلّق اين سراج در آئينه. چون آئينه صافی و کامل، نور سراج در آن پديدار. و چون آئينه غبار برداشت، يا آنکه شکست نور مخفی ماند.
از اصل نفس ناطقه يعنی روح انسانی در اين جسد حلول ننموده است و باين جسد قائم نبود تا بعد از تحليلِ اين ترکيبِ جسد، محتاج بجوهری گردد که قائم بآن باشد. بلکه نفس ناطقه جوهر است و جسد قائم بآن.
شخصيّتِ نفس ناطقه از اصل است، بواسطه اين جسد حاصل ننمايد. منتهی اينست اين تعيّنات و تشخّصات نفس ناطقه در اين عالم قوّت يابد و ترقّی کند و مراتبِ کمال حاصل نمايد يا آنکه در اسفل درکاتِ جهل ماند و از مشاهده آيات اللّه محجوب و محروم گردد.
سؤال: روح انسانی يعنی نفس ناطقه بعد از صعود از اين عالم فانی بچه وسائطی ترقّی يابد؟
جواب
ترقّی روح انسانی بعد از قطعِ تعلّق از جسدِ ترابی در عالم الهی
يا بصرف فضل و موهبت ربّانی،
و يا بطلب مغفرت و ادعيه خيريّه سائر نفوس انسانی،
و يا بسبب خيرات و مبرّات عظيمه که بنام او مجری گردد حاصل شود .
بقای ارواح اطفال: سؤال - اطفالی که پيش از بلوغ صعود نمايند يا قبل از وعده از رحم سقوط کنند، حال اينگونه اطفال چسانست؟
جواب
اين اطفال در ظلّ فضل پروردگارند. چون سيّئاتی از آنان سر نزده و باوساخِ (کثافات) عالمِ طبيعت آلوده نگرديده‌اند، لهذا مظاهر فضل گردند و لحظات عين رحمانيّت شامل آنها شود.
فصل شصت و هفت: حيات ابديّه و دخول در ملکوت
سؤال از حيات ابديّه و دخول در ملکوت مي نمائيد.
ملکوت باصطلاحی ظاهری آسمان گفته ميشود. امّا اين تعبير و تشبيه است نه حقيقی و واقعی. زيرا ملکوت موقع جسمانی نيست. (موقع: مکان، جا)
مقدّس است از زمان و مکان. جهان روحانی است. و عالم رحمانی. و مرکز سلطنت يزدانی است. مجرّد از جسم و جسمانيست و پاک و مقدّس از اوهام عالم انسانی.
چه که محصوريّتِ در مکان از خصائصِ اجسامست نه ارواح.
و مکان و زمان محيط بر تن است نه عقل و جان.
ملاحظه نمائيد که جسمِ انسان در موقعِ (مکان) صغيری مکان دارد و تمکّن در دو وجب زمين نمايد و احاطه بيش از اين ندارد. ولی روح و عقلِ انسان در جميع ممالک و اقاليم. بلکه در اين فضای نامتناهیِ آسمان سير نمايد و احاطه بر جميع کون دارد. و در طبقات عليا و بُعدِ بی منتهی کشفيّات اجرا کند.
اين از اين جهت است که روح مکان ندارد بلکه لامکانست.
و زمين و آسمان نسبت بروح يکسانست.
زيرا اکتشافات در هر دو نمايد.
ولی اين جسم محصور در مکان و بيخبر از دونِ آن.
و امّا حيات. دو حياتست: حيات جسم و حيات روح.
امّا حيات جسم عبارت از حيات جسمانی است.
امّا حيات روح عبارت از هستی ملکوتيست. و هستی ملکوتی استفاضه از روح الهی است و زنده شدن از نفحه روح القدس.
و حيات جسمانی هر چند وجودی دارد ولی در نزد مقدّسين روحانی عدم صرف است و موت محض.
مثلاً انسان موجود است و اين سنگ نيز موجود. امّا وجود انسانی کجا و وجود اين سنگ کجا؟ هر چند سنگ وجود دارد، امّا نسبت بوجود انسان معدوم است.
از حيات ابديّه مقصد استفاضه از فيض روح القدس است. مثل استفاضه گُل از فصل و نسيم و نفحه نوبهار.
ملاحظه کنيد که اين گل اوّل حيات داشته است امّا حيات جمادی. لکن از قدوم موسم ربيع و فيضان ابر بهاری و حرارت آفتاب نورانی حيات ديگر يافته است و در نهايت طراوت و لطافت و معطّريست.
حيات اوّل اين گل بالنّسبه بحيات ثانيه مماتست.
مقصد اينست که حيات ملکوت، حيات روح است و حيات ابديست و منزّه از زمان و مکانست. مثل روح انسان که مکان ندارد. زيرا در وجود انسانی اگر فحص کنی مکان و موقعی مخصوص از برای روح پيدا نکنی. چه که ابداً روح مکان ندارد و مجرّد است.
امّا تعلّق باين جسم دارد مثل تعلّق اين آفتاب باين آئينه - مکانی ندارد، امّا بآئينه تعلّق دارد.
همين طور، عالم ملکوت مقدّس است از هر چيزی که بچشم ديده شود و يا بحواسّ سائره مثل سمع و شمّ و ذوق و لمس احساس گردد.
اين عقل که در انسان است و مسلّم الوجود است آيا در کجای انسان است؟ اگر در وجود انسان فحص نمائی، بچشم و گوش و سائر حواسّ چيزی نيابی. و حال آنکه موجود است. پس عقل مکان ندارد امّا تعلّق بدِماغ (مغز) دارد. ملکوت هم چنين است.
و همچنين محبّت نيز مکان ندارد. امّا تعلّق بقلب دارد. بهمچنين ملکوت مکان ندارد، امّا تعلّق بانسان دارد.
امّا داخل شدن در ملکوت: بمحبّة اللّه است. بانقطاع است. بتقديس و تنزيه است. بصدق و صفاست. و استقامت و وفاست بجانفشانيست.
پس باين بيانات واضح گشت که انسان باقيست و حيّ ابديست.
لکن آنهائی که مؤمن باللّه‌اند و محبّة اللّه و ايقان دارند حياتشان طيّبه است. يعنی ابديّه گفته ميشود.
امّا آن نفوسی که محتجب از حقّ هستند با وجود اينکه حيات دارند امّا حياتشان ظلمانی است و نسبت بحيات مؤمنين عدم است.
مثلاً چشم زنده است و ناخن نيز زنده است. امّا حياتِ ناخن نسبت بحياتِ چشم عدم است.
اين سنگ وجود دارد و انسان نيز وجود دارد. امّا سنگ بالنّسبه بوجود انسان عدم است. وجود ندارد. زيرا انسان چون وفات يافت و اين جسم متلاشی و معدوم گشت مانند سنگ و خاک جماد شود.
پس مشهود شد که وجود جمادی هر چند وجود است، ولی بالنّسبه بوجود انسانی عدم است. بهمچنين نفوس محتجبه از حقّ، هر چند در اين عالم و عالم بعد از موت وجود دارند، امّا بالنّسبه بوجود قدسی ابناء ملکوت الهی معدومند و مفقود.
تمرین:
۱. آیا ملکوت مکانی جسمانی است؟
۲. آیا ملکوت زمان دارد؟
۳. کامل کنید:
الف: محصوریت در امکان از خصائص ….. نه ارواح.
ب- روح مکان ندارد بلکه … مکانست.
۴. حیات بر چند قسم است؟
۵. اینکه حیات جسمانی بالنسبه به حیات روحانی عدم است را با ذکر مثال شرح دهید.
۶. آیا اگر در انسان جستجو کنیم مکان یا جائی برای روح و عقل می یابیم؟
۷. کامل کنید: تعلق روح به …. مانند تعلق عقل است به …..
۸. شرایط داخل شدن در ملکوت چیست؟
فصل شصت و هشت: سؤال از قضاء
سؤال
قضا که در کتب الهيّه مذکور، آيا امر محتوم است و اگر امر محتوم است احتراز را چه ثمر و فائده مشهود و معلوم؟
جواب
قضا دو قسم است: يکی محتوم است و ديگری مشروط که معلّق گفته ميشود.
قضای محتوم آنست که تغيير و تبديلی ندارد.
و مشروط آنست که ممکن الوقوع است.
مثلاً قضای محتوم در اين چراغ آنست که روغن بسوزد و تمام گردد پس خاموشی آن حتم است. تغيير و تبديل ممکن نيست. چه که قضای محتوم است. همين قسم در هيکل انسانی قوّه ای خلق شده که چون آن قوّه زائل گردد و منتهی شود البتّه متلاشی گردد. مثل اين روغن در اين چراغ چون بسوزد و منتهی شود چراغ يقيناً خاموش شود.
و امّا قضای مشروط اينست که هنوز روغن باقيست، ولی باد شديد وزد و چراغ را خاموش کند. اين قضاء مشروط است. احتراز و محافظه و ملاحظه و احتياط از اين مثمر و مفيد است.
امّا قضاء محتوم که اتمام روغن چراغ است تغيير و تبديل و تأخير نيابد. لابدّ (ناچار - ناگزیر) از وقوع است و چراغ البتّه خاموش گردد.
تمرین:
۱. تعاریفی در ستون راست قید شده است. در ستون چپ مشخص فرمایید که آیا تعریف مربوط به قضای محتوم است یا مشروط؟
فصل شصت و نه: تأثير نجوم
سؤال
آيا اين نجوم آسمانيرا در نفوس انسانی تأثيرات معنويّه هست يا نه؟
جواب
بعضی از کواکب آسمانيرا بر کره ارض و کائنات ارضيّه تأثير جسمانی واضح و مشهود. احتياج به بيان نيست.
ملاحظه نمائيد که آفتاب بعون و عنايتِ حقّ تربيتِ کره ارض و جميع کائنات ارضيّه مينمايد. و اگر ضيا و حرارت آفتاب نبود، کائنات ارضيّه بکلّی معدوم.
امّا تأثيرات معنويّه: هر چند اين کواکب را تأثيرات معنويّه در عالم انسانی بنظر عجيب آيد، ولی چون در اين مسأله تدقيق نمائی چندان تعجّب نفرمائی.
ولکن مقصد اين نيست که منجّمين سابق احکامی که از حرکات نجوم استنباط نمودند مطابق واقع بود. زيرا احکام آن طوائف منجّمين سابق ضربی (نوع - گونه) از اوهام بود و موجد آن کاهنان مصريان و آشوريان و کلدانيان. بلکه اوهام هندوستان و خرافات يونان و رومان و سائر ستاره پرستان بود.
امّا مقصد من اينست که: اين جهان نامتناهی مثل هيکل انسانيست. جميع اجزا بيکديگر مرتبط. در نهايت اتقان متسلسل. يعنی اعضا و ارکان و اجزاء هيکل انسان چگونه با يکديگر ممتزج و متعاون و متعاضد و از يکديگر متأثّر، بهمچنين اجزای اين کون نامتناهی مانند هيکل انسانی اعضا و اجزايش بيکديگر مرتبط و از يکديگر معناً و جسماً متأثّر.
مثلاً چشم مشاهده نمايد، جميع جسم متأثّر گردد.
سمع استماع کند، جميع ارکان باهتزاز آيد.
و در اين مسأله شبهه ای نيست. زيرا عالم وجود نيز مانند شخص حيّ است. پس از اين ارتباط که ميان اجزاء کائناتست تأثير و تأثّر از لوازم آن. چه جسمانی چه معنوی.
از برای نفوسی که انکار تأثيرات معنويّه در جسمانيّات نمايند، اين مثل مختصر را ذکر ميکنيم و آن اينست که: اصوات و الحان بديعه و آهنگ و آوازهای خوش عَرَضی است که بر هوا عارض ميشود. زيرا صوت عبارت از تموّجات هوائيّه است و از تموّج هوا اعصاب صماخ گوش متأثّر شود. استماع حاصل گردد.
حال ملاحظه کنيد که تموّجات هوا که عَرَضی (امر بی دوام و بی بقا - غیرِ قائم به ذات) از اَعراض است و هيچ شمرده شود، روح انسانرا بجذب و وله آرد و بنهايت درجه تأثير بخشد. گريان کند. خندان کند. شايد بدرجه ای آيد که بمخاطره اندازد. پس ملاحظه کنيد چه مناسبتی بين روح انسان و تموّج هواست که اهتزاز هوا سبب شود انسانرا از حالی بحالی اندازد و بکلّی منقلب نمايد بلکه صبر و قرار از برای او نگذارد.
ملاحظه کنيد که چقدر اين قضيّه عجيب است زيرا از خواننده چيزی خروج نيابد و در مستمع دخول ننمايد با وجود اين تأثيرات عظيمه روحانيّه حاصل شود. پس اين ارتباطِ عظيمِ کائناترا لابدّ (ناچار - ناگزیر) از تأثيرات و تأثّرات معنويّه است.
چنانکه ذکر شد که چگونه اين اعضا و اجزای انسان متأثر و مؤثّر در يکديگرند. مثلاً چشم نظر کند، قلب متأثّر شود.
گوش استماع کندِ روح متأثّر شود.
قلب فارغ شودِ فکر گشايش يابد و از برای جميع اعضای انسان حالت خوش حاصل آيد.
اين چه ارتباطی است اين چه مناسباتيست؟
و چون در اعضای جسمانی انسان که کائنی از کائنات جزئيّه است اين ارتباط و اين تأثير و تأثّرات معنويّه است، البتّه بين اين کائنات کلّيّه نامتناهيه نيز ارتباط جسمانی و معنوی هر دو موجود.
و هر چند بقواعد موجوده و فنون حاضره، کشف اين روابط نتوان نمود، ولی وجود روابط در بين کائنات کلّيّه واضح و مسلّم است.
خلاصه کلام اينست که اين کائنات چه کلّی و چه جزئی بحکمت بالغه الهيّه مرتبط بيکديگر است و مؤثّر و متأثّر از يکديگر.
و اگر چنين نبود، در نظام عمومی و ترتيبات کلّی وجود اختلال و فتور حاصل ميشد. چون اين کائنات در نهايت اتقان مرتبط بيکديگر است لهذا منتظم و مرتّب و مکمّلست.
اين مطلب شايان تحقيق است.
تمرین: لطفا سئوالات زیر مطابق بیانات مبارکه در این فصل پاسخ دهید.
۱. یک مثال از تأثیر جسمانی نجوم آسمانی بر کره ارض چیست؟
۲. کامل کنید: اگر ضیاء و حرارت ….. نبود، کائنات ارضیه بکلّی …..
۳. آیا تأثیر نجوم آسمانی بر کره ارض و نفوس انسانی، محدود به تأثیرات جسمانی است؟
۴. آیا آنچه منجمین سابق از حرکت نجوم استنباط می نمودند، مطابق واقع است؟
۵. چرا جهان غیر نامتناهی را به هیکل انسان تشبیه می فرمایند؟
۶. آیا ممکن است که کائنات بر یکدیگر تاثیر و تاثر نداشته باشند؟ لطفا در جواب از واژه های ارتباط و لوازم استفاده کنید و به جواب بله یا خیر بسنده نفرمایید.
۷. تعریف صوت چیست؟
۸. آیا صوت که عَرَضی از اعراض است، تاثیرات معنوی دارد؟
۹. آیا هر کدام از ما، تاثیراتِ جسمانی و معنوی داریم؟
۱۰. آیا به فنون و علوم موجود، کشف روابط جسمانی و معنوی بین کائنات ممکن است؟ لطفا مطابق نص کتاب جواب دهید.
۱۱. کامل کنید: این کائنات، چه کلّی و چه جزئی، به حکمت بالغه …. به یکدیگرند و …. و ….. از یکدیگر.
۱۲. حال که جمله بالا را کامل کردید، به فرموده حضرت عبدالبهاء چرا ممکن نیست این ارتباط و تاثیر و تاثر وجود نداشته باشد؟
فصل هفتاد: مسأله جبر و اختيار
سؤال
انسان آيا در جميع اعمال خويش فاعل مختار است يا مجبور بی اختيار؟
جواب
اين مسأله از امّهات مسائل الهيّه است و بسيار غامض است. ان شاء اللّه روزی ديگر از بدايت مباشرت ناهار به بيان اين مسأله مفصّل پردازيم.
حال مختصر چند کلمه بيان ميگردد و آن اينست که اموری که در تحتِ اختيارِ انسان است، مثل عدل و انصاف و ظلم و اعتساف مختصراً اعمال خيريّه و افعال شرّيه، اين واضح و مشهود است که اراده انسان در اين اعمال مدخلی عظيم دارد.
و امّا اموريست که انسان بر آن مجبول (آفریده شده - خلق شده - فطری) و مجبور است. مثل خواب و ممات و عروض امراض و انحطاط قوی و ضرر و زيان.
اين امور در تحت اراده انسان نيست و مسؤول از آن نه زيرا مجبور بر آنست.
امّا در اعمال خيريّه و افعال شرّيّه مخيّر (صاحب اختیار) است و باختيار خويش ارتکاب آن نمايد. مثلاً اگر خواهد بذکر خدا مشغول گردد. و اگر خواهد، بيادِ غير مألوف (الفت گرفته - مأنوس) شود.
ممکن است که از نار محبّة اللّه شمعی برافروزد. و ميسّر است که محبّ عالم گردد. و يا مبغض بنی آدم شود. و يا بحبّ دنيا پردازد و يا عادل شود و يا ظالم گردد.
اين اعمال و افعال در تحتِ تصرّفِ خودِ انسانست. لهذا مسؤول از آن.
امّا مسأله ديگر در ميانست:
و آن اينکه بشر عجزِ صرف است و فقرِ بحت. توانائی و قدرت مخصوص حضرت پروردگار است و علوّ و دنوّ بسته بمشيّت و اراده جناب کبريا.
چنانکه در انجيل مذکور که «خداوند مانند کوزه گر، قدحی عزيز بسازد و ظرفی ذليل صنعت نمايد» (اشاره به آیه ۲۱ فصل ۹ رومیان). حال ابريق (صُراحی - ظرف سفالی یا شیشه ای یا چینی لوله دار که مقدار کمی آب یا شراب می گیرد) ذليل حقّ ندارد که اعتراض بر کوزه گر نمايد که چرا مرا جام عزيز نساختی که از دست بدست ميگردد؟
مقصود از اين عبارت اين است که مقامات نفوس مختلف است.
آنکه در مقامِ ادنی از وجود، مانند جماد، حقّ ندارد که اعتراض نمايد خداوندا مرا چرا کمالات نباتی ندادی.
و همچنين نباترا حقّ اعتراض نه که چرا مرا از کمالات عالم حيوان محروم ساختی.
و همچنين حيوان را سزاوار نه که از فقدانِ کمالاتِ انسانی شکايت نمايد.
بلکه جميع اين اشياء در رتبه خود کاملند و بايد تحرّی کمالات در رتبه خويش نمايند.
ما دون را چنانچه گذشت حقّ و صلاحيت مقام و کمالات ما فوق نه. بلکه بايد در رتبه خويش ترقّی نمايد.
و همچنين سکون و حرکت انسان موقوف بتأييد حضرت يزدان است. اگر مدد نرسد نه بر خير مقتدر نه بر شرّ توانا. بلکه چون مدد وجود از ربِّ جود رسد، توانائی بر خير و شرّ هر دو دارد. امّا اگر مدد منقطع گردد بکلّی عاجز ماند.
اينست که در کتب مقدّسه ذکر تأييد و توفيق الهيست.
مَثَلِ اين مقام مثل کشتی است. کشتی را محرّک قوّه باد و قوّه بخار است. و اگر اين قوّت منقطع، ابداً حرکت نتواند.
با وجود اين سکّان کشتی بهر طرف متمايل قوّه بخار کشتی را بآن سمت راند.
اگر متمايل بشرق، بشرق رود. و اگر متمايل بغرب، بغرب رود. اين حرکت از کشتی نه بلکه از باد و بخار است.
و همچنين جميع حرکات و سکنات انسان مستمدّ (مدد شده) از مدد رحمان. و لکن اختيارِ خير و شرّ، راجع بانسان.
و همچنين پادشاه شخصی را حاکم اين شهر نمود و قوّه تصرّف بخشيد و طريق عدل و ظلم بموجب قانون بنمود. حال اين حاکم اگر ظلم نمايد، هر چند بقوّت و نفوذ پادشاه مينمايد، ولی پادشاه از ظلم بيزار است و اگر عدل نمايد نيز بنفوذ پادشاه نمايد و پادشاه از عدل راضی و خورسند است.
مقصود اينست که اختيار خير و شرّ راجع بانسان و در هر صورت موقوف بمددِ وجودی از پروردگار. سلطنت الهی عظيم است و کلّ در يدِ قدرت اسير. بنده باراده خود توانائی بر امری ندارد، پروردگار مقتدر و تواناست و مدد بخش جميع کائنات.
اين مسأله توضيح شد و مشروح گشت و السّلام.
تمرین:
۱. در جدول زیر معین فرمایید کدامیک از امور اجباری و اختیاری است و برای کدام مسئولیت با شخصِ عامل است:
۲. آیا رتبه های پایین حق اعتراض به خدا را دارند که چرا ما را به کمالات رتبه های بالاتر مزین نفرمودی؟
۳. کامل کنید: جمیع اشیاء در رتبه خود ….. و باید تحری کمالات در رتبه …..نمایند.
۴. چرا در کتب مقدسه ذکرِ توفیق الهی است؟
۵. جمله زیر را کامل کنید و مثالی که حضرت عبدالبهاء در مورد پادشاه و حاکم می فرمایند را به جمله ارتباط دهید: …. خیر و شرّ راجع به انسان.
۶. ضرب المثل زیر را با توجه به مطالب این فصل شرح دهید: از تو حرکت، از خدا برکت.
فصل هفتاد و یک: الهام و کشفيّات و رؤيا و تسخير ارواح
سؤال
بعضی برآنند که کشفيّات روحانيّه دارند يعنی با ارواح مکالمه مينمايند، اين چه قسم است ؟
جواب
اکتشافات روحانيّه بر دو قسم است: يک نوع اوهام است که مصطلح اقوام سائره است. و نوع ديگر که مانند رؤياست و آن حقيقت دارد. نظير رؤيای اشعيا و رؤيای ارميا و رؤيای يوحنّاست که حقيقت دارد.
ملاحظه نمائيد که قوّه متفکّره انسانرا دو نوع تصوّر است: يک نوع تصوّر صحيح است چون منضمّ بتصمّم گردد (به تصمیم می پیوندد)، آن تصوّر در خارج تحقّق يابد. مانند تدابير صائبه (صحیح و درست) و آراء سديده (استوار و محکم) و اکتشافات فنّيّه و اختراع صنايع جديده.
و نوع ديگر از تصوّرات: آن افکار فاسده و خيالات بيهوده است که ابداً نتيجه و ثمری از آن حاصل نشود و حقيقت ندارد. بلکه مانند امواج بحر اوهام موج ميزند و چون خوابهای بيهوده ميگذرد.
بهمچنين کشفيّات روحانيّه بر دو قسم است: يک قسم رؤيای انبياست و اکتشافات روحانيّه اصفيا. و رؤيای انبيا خواب نيست بلکه اکتشافات روحانيست و اين حقيقت دارد. ميفرمايد که شخصی را در چنين صورتی ديدم و چنين گفتم و چنان جواب داد. اين رؤيا در عالم بيداری است نه خواب. بلکه اکتشافات روحانيست که بعنوان رؤيا ميفرمايد.
و قسم ديگر از کشفيّات روحانيّه اوهام صرف است. ولی اين اوهام چنان تجسّم نمايد که بسياری ساده دلان گمان نمايند که تحقّق دارد.
و دليل واضح بر اين اينست که از اين تسخير ارواح ابداً نتيجه و ثمری حاصل نشود. بلکه مجرّد حکايت و روايت است.
بدانکه حقيقت انسانيّه محيط بر حقايق اشياست و کشف حقائق و خواصّ و اسرار اشيا را می‌نمايد. مثلاً جميع اين صنايع و بدايع و علوم و معارف را حقيقت انسانيّه کشف کرده. يک وقتی جميع اين فنون و علوم و بدايع و صنايع سرّ مکنون و مکتوم بود. بعد بتدريج حقيقت انسانيّه اين را کشف کرده. از حيّز غيب بحيّز شهود آورده.
پس ثابت شد که حقيقت انسانی محيط بر اشياست. زيرا در اروپ است، اکتشاف امريکا نمايد. در زمين است، کشفيّات در آسمان کند. کاشف اسرار اشياست و واقف بر حقائق موجودات.
اين کشفيّات واقعه که مطابق حقيقت است، مانند رؤياست که آن ادراک روحانی است و الهام رحمانی و الفت ارواح انسانی.
چنانکه ميگويد چنين ديدم و چنين گفتم و چنين شنيدم.
پس معلوم شد که روح را ادراکات عظيمه بدون وسائط حواسّ خمسه مثل چشم و گوش است. و ادراکات روحانيّه و مکاشفات وجدانيّه، اتّحادی مقدّس از وهم و قياس، و الفتی منزّه از زمان و مکان در ميان روحانيان هست.
مثلاً در انجيل مذکور که در جبل طابور موسی و ايليا نزد مسيح آمدند. و اين واضح است که اين الفت جسمانی نبود. يک کيفيّت روحانيّه است که تعبير بملاقات شده است.
و نوع ديگر از مکالمات و احضار ارواح و مخابرات اوهام است و محض خيالست. و لکن چنين بنظر ميآيد که حقيقت دارد.
عقل و فکر انسان گاهی اکتشاف حقايق نمايد و از آن فکر و اکتشاف آثار و نتايج حاصل گردد. اين فکر اساس دارد. ولی بسيار امور بخاطر انسان آيد که مثل امواج بحر اوهام است ثمری ندارد و نتيجه ای بر آن ترتّب نيابد.
و همچنين در عالم خواب رؤيائی بيند که بعينه ظاهر ميشود. وقتی خوابی بيند که ابداً ثمری ندارد.
مقصود اينست که اين حالتی که ميگوئيم مخابرات ارواح يا مخاطبات ارواح، يک قسم از آن اوهام محض است و قسم ديگر که عبارت از رؤياهای مذکور در کتاب مقدّس مثل رؤيای يوحنّا و اشعياست و مثل ملاقات مسيح با موسی و ايليا حقيقت دارد. و آثار عجيبه در عقول و افکار حاصل گردد و انجذابات عظيمه در قلوب پديد شود.
فصل هفتاد و دو: شفا دادن بوسائط روحانيّه
سؤال
بعضيها بوسائط روحانی يعنی بدون دوا مريضها را شفا دهند، اين چگونه است؟
جواب
تفصيل اين کيفيّت از پيش بيان شد، اگر درست ملتفت نشده‌ايد تکرار کنيم که درست ملتفت شويد.
بدانکه معالجه و شفا بدون دوا بر چهار قسم است:
دو قسم را سبب مادّيّاتست.
و دو قسم ديگر را سبب روحانيّات.
امّا دو قسم مادّی يکی اينست که بين بشر خواه صحّت خواه مرض فی الحقيقه هر دو سرايت دارد.
امّا سرايت مرض شديد و سريع است، ولی سرايت صحّت بنهايت خفيف. و اگر دو جسم تماسّ بهم کند لابدّ (ناچار - ناگزیر) بر اين است که اجزاء ميکروب از يکی بديگری انتقال کند. و همينطور که مرض از جسدی بجسد ديگر انتقال و سرايت سريع و شديد مينمايد، شايد صحّت شديده شخص صحيح نيز سبب تخفيف مرض بسيار خفيف مريض گردد.
مقصد اينست که سرايت مرض شديد و سريع التّأثير است امّا سرايت صحّت بسيار بطیء (کُند و آهسته) و قليل التّأثير (کم تأثیر). لهذا در مرضهای خيلی خفيف، جزئی تأثير دارد. يعنی قوّتِ شديده اين جسمِ صحيح بر ضعفِ قليلِ جسمِ عليل غلبه کند و صحّت حاصل شود. اين يک قسم است.
امّا قسم ديگر قوّه مغناطيس است. ميشود که قوّه مغناطيس از جسمی تأثير در جسم ديگر کند و سبب شفا بشود. و اين هم تأثيرش خفيف است. لهذا ميشود که شخصی دستی روی سر کسی بگذارد و يا آنکه روی دل مريضی، شايد شخص مريض فائده ای حاصل نمايد. چرا؟ که تأثيرِ مغناطيس و تأثّراتِ نفسانی مريض سبب شود، و مرض زائل گردد. اين تأثير نيز بسيار ضعيف و خفيف است.
Why? Because the effect of the magnetism, and the impression made upon the psyche of the patient, may dispel the disease. But this effect is also very slight and weak.
امّا دو قسم ديگر که روحانيست يعنی واسطه شفا قوّه روحانيست.
اينست که شخصِ صحيحی، شخصِ مريضی را بتمامه توجّه کند و شخصِ مريض هم در نهايت قوّه در انتظار شفا باشد که از قوّه روحانيّه اين شخصِ صحيح از برای من صحّت حاصل خواهد شد و اعتقاد تامّ داشته باشد. بقسمی که ميانه آن شخصِ صحيح و شخصِ مريض قلباً يک ارتباط تامّ پيدا گردد و آن شخصِ صحيح تمام همّت را در شفای مريض بگمارد. شخص مريض نيز يقين بحصول شفا داشته باشد. از تأثير و تأثّراتِ نفسانی در عصب، هيجانی حاصل شود، و آن تأثّر و هيجان عصب سبب گردد و مريض شفا يابد.
مَثَلش اين است که شخص مريضی را چيزی نهايت آمال و آرزو باشد. بغتةً بشارت حصول آنرا باو بدهيد. شايد در عصبش هيجانی حاصل شود و از آن هيجان، مرض بکلّی رفع گردد. و همچنين چون امر پر وحشتی فُجأةً (بغتتا - ناگهانی) رخ دهد، شايد در عصبِ شخصِ صحيح هيجان حاصل گردد و از آن فوراً مرض حاصل شود. و سبب آن مرض شیء مادّی نبوده. زيرا چيزی نخورده. چيزی باو نرسيده. بلکه مجرّد هيجان عصب مورث آن مرض شده.
حال بهمين قسم از حصول منتهای آرزو، بغتةً چنان سرور پيدا کند که هيجان در عصب پيدا شود و از آن هيجان صحّت حاصل گردد.
خلاصه از ارتباط تامّ کامل در ميان شخصِ طبيبِ روحانی و شخص مريض، بقسمی که آن شخصِ طبيب توجّه تامّ نمايد و شخصِ مريض نيز جميع توجّه خويشرا حصر در شخص طبيب روحانی کند و منتظر حصول صحّت گردد، همين ارتباط سبب هيجان عصب شود و از هيجان عصب صحّت پيدا گردد.
امّا اينها همه بيک درجه تأثير دارد - نه دائماً.
مثلاً اگر کسی بمرض بسيار شديد مبتلی گردد و يا زخمی بردارد، باين وسائط، نه مرض زائل گردد و نه زخم مرهم يابد و التيام جويد. يعنی اين وسايط در مرضهای شديد حکمی ندارد مگر بنيه معاونت کند چرا بنيه قويّه خيلی وقتها مرض را دفع کند. اين قسم سيّم بود.
امّا قسم چهارم آنست که بقوّه روح القدس شفا حاصل گردد و آن نه مشروط بتماسّ است و نه مشروط بنظر حتّی و نه مشروط بحضور. بهيچ شرطی مشروط نيست.
خواه مرض ضعيف باشد، و خواه قوی. خواه تماسّ جسمين حاصل گردد، خواه نگردد. خواه در بين مريض و طبيب ارتباط حاصل شود، خواه نشود. خواه مريض حاضر باشد، خواه غائب، آن بقوّه روح القدس است.
فصل هفتاد و سه: معالجه بوسائط مادّيّه
در مسأله طبّ و علاج روحانی ذکر شد که بقوای معنويّه معالجه امراض ميشود. حال از معالجه ماديّه صحبت داريم .
طبّ هنوز در درجه طفوليّت است بحدّ بلوغ نرسيده و چون بحدّ بلوغ برسد، معالجه باشيائی شود که مشامّ و مذاق انسان کُره از آن ندارد.
يعنی باغذيه و بفواکه و بنباتاتی که لطيف المذاق و طيّبة الرّائحه هستند.
زيرا مدخلِ امراض يعنی سببِ دخولِ امراض در جسم انسان يا موادّ جسمانيّه است و يا تأثّر و هيجان عصبی.
امّا موادّ جسمانيّه که سببِ اصلی امراض است اينست که جسم انسان مرکّب است از عناصر متعدّده ولی بميزان اعتدال مخصوصی.
تا آن اعتدال باقيست، انسان مصون از امراض است و چون در موازنه اصليّه که مدارِ اعتدالِ مزاج است، خللی عارض شود مزاج مختلّ ميشود، امراض مستولی گردد. مثلاً در يک جزئی از اجزاء مرکّبه جسم انسان تناقص حاصل شود و جزء ديگر تزايد جويد، ميزان اعتدال بهم خورد پس مرض عارض شود. مثلاً يک جزء بايد که هزار درهم (واحد اندازه گیری وزن تقریبا به وزن ۲.۵ گرم نقره) باشد. يک جزء ديگر بايد که پنج درهم باشد تا اعتدال حاصل شود. آن جزء هزار درهمی تنزّل کند، هفتصد درهم شود. و جزء پنج درهمی تزايد پيدا کند. تا آنکه ميزان اعتدال بر هم خورد. پس مرض عارض شود.
و چون بواسطه ادويه و معالجات اعتدال پيدا کند، مرض مندفع شود. مثلاً جزء شِکَری تزايد نمايد، صحّت مختلّ شود. و چون از غذاهای شيرين و نشوی (نشاسته ای) حکيم منع کند، جزء شکری تناقص پيدا کند، اعتدال حاصل شود، مرض مندفع گردد.
حال تعديل اين اجزا که در جسم انسانست بدو اسباب حاصل شود: يا بسبب ادويه يا بسبب اغذيه.
و چون مزاج اعتدال پيدا کرد، مرض مندفع شود. زيرا جميع عناصر مرکّبه که در انسانست، در نباتات نيز موجود.
لهذا چون جزئی از اجزاء مرکّبه جسم انسان تناقص يابد اطعمه ای تناول کند که در آن آن جزء ناقص زياد باشد، پس اعتدال پيدا کند و شفا حاصل شود. مادام که مقصد تعديل اجزاست اين به دوا ممکن و به غذا ممکن.
امراض که بر انسان عارض ميشود، اکثرش بر حيوان نيز عارض شود. امّا حيوان به دوا معالجه نکند. طبيب حيوان در کوه و بيابان قوّه ذائقه و قوّه شامّه است. اين نباتاتی که در بيابان روئيده حيوانِ مريض استشمام کند، هر يک در مذاقش و در شامّه‌اش شيرين و خوشبوی آيد، آنرا خورد و شفا يابد و سبب شفايش اينست.
مثلاً چون جزء شِکَری در مزاجش تناقص يافته، اشتها بشيرينی پيدا نمايد. لهذا نباتِ شيرين طعم تناول نمايد. زيرا طبيعت آنرا سوق کند و دلالت نمايد. از بويش و از چشيدنش خوشش آيد، آنرا خورد. جزء شکری تزايد پيدا کند و صحّت حاصل شود.
پس معلوم شد که ميشود باطعمه و اغذيه و فواکه معالجه کرد. ولی چون طبّ الی الآن ناقص است لهذا درست پی نبرده‌اند. و چون طبّ بدرجه کمال رسد، باطعمه و اغذيه و فواکه و نباتات طيّبة الرّائحه و مياه (آبها) مختلفه بارده (سرد - خنک) و حارّه (گرم) و درجاتش معالجه خواهد شد.
اين بيان مختصر است. ان شاء اللّه وقت ديگر بمناسبتی مفصّل بيان خواهد گشت.
قسم پنجم: مقالات در مواضيع مختلفه
گفتگو بر سر ناهار
فصل هفتاد و چهار: در بيان آنکه در وجود شرّ نيست
بيان حقيقت اين مسأله بسيار مشکل است.
بدانکه کائنات بر دو قسم است: جسمانی و روحانی. محسوس و معقول.
يعنی يک قسم از کائنات محسوس هستند و قسم ديگر محسوس نيستند، بلکه معقول هستند.
محسوس آنست که بحواسّ خمسه ظاهره ادراک شود. مثل اين کائنات خارجه که چشم می بيند. اين را محسوس گفته ميشود.
و معقول آنست که وجود خارج ندارد، عقل آنرا ادراک ميکند. مثلاً خود عقل معقول است. وجود خارجی ندارد. و جميع اخلاق و صفات انسانی، وجودِ عقلی دارند نه حسّی. يعنی صفات حقيقتی است معقول نه محسوس.
باری حقائق معقوله مثل صفات و کمالات ممدوحه انسان، جميع خير محض است و وجود است و شرّ عدم آنهاست. مثل:
جهل، عدم علمست.
ضلالت، عدم هدايت است.
نسيان، عدم ذکر است.
بلاهت (نادانی) عدم درايت است.
اينها اعدام است نه اينست که وجود دارند.
و امّا حقائق محسوسه آن نيز خير محض است و شرّ اعدام است. يعنی کوری، عدم بصر است.
کری، عدم سمع است.
فقر، عدم غناست.
مرض، عدم صحّت است.
موت، عدم حياتست.
ضعف، عدم قوّت است.
و لکن شبهه ای بخاطر ميآيد و آن اينکه عقرب و مار را سمّ است. اين خير است يا شرّ است و اين امر وجوديست. بلی عقرب شرّ است، امّا بالنّسبه بما. مار شرّ است، امّا بالنّسبه بما.
امّا بالنّسبه بخودش شرّ نيست. بلکه آن سمّ سلاح اوست که بآن نيش محافظه خويش مينمايد. امّا چون عنصر آن سمّ با عنصر ما مطابق نمی آيد، يعنی در ما بين عناصر ما و عنصر او ضدّيّت است، لهذا شرّ است و بالنّسبه بهم شرّند، ولی فی الحقيقه خيرند. خلاصه کلام آنکه يمکن (ممکن است) يک شيئی بالنّسبه بشیء ديگر شرّ است امّا در حدّ ذاتش شرّ نيست.
پس ثابت شد که در وجود شرّ نيست آنچه خدا خلق کرده، خير خلق کرده. اين شرّ راجع باعدام است.
مثلاً اين موت عدم حياتست. امداد حيات که بانسان نرسد، موتست. ظلمت عدم نور است. وقتی که نور نيست، ظلمت است. نور امر وجوديست، لکن ظلمت امر وجودی نيست، بلکه عدميست. غنا امر وجودی است امّا فقر امر عدميست.
پس معلوم شد که جميع شرور راجع باعدام است. خير امر وجودی است. شرّ امر عدمی.
فصل هفتاد و پنج: عذاب بر دو قسم است
بدانکه عذاب بر دو قسم است: عذاب لطيف و عذاب غليظ.
مثلاً نفس جهل عذاب است. ولی عذاب لطيف است. و نفسِ غفلت از حقّ عذاب است. نفسِ کذب عذاب است. ظلم عذابست. خيانت عذابست. جميع نقايص عذاب است. نهايتش اينست که عذاب لطيف است.
البتّه انسانی که شعور داشته باشد، نزد او قتل (To be killed) بهتر از خطاست. و لسان بريده، بهتر از کذب و افتراست.
و نوع ديگر از عذاب عذاب غليظ (شدید - سخت) است. که مجازات است. حبس است. ضرب است. طرد است. نفی است.
امّا در نزد اهل اللّه احتجابِ از حقّ، اعظم از جميع اين عذابهاست.
فصل هفتاد و شش: در ذکر عدل و رحمت حقّ
بدانکه عدل اعطای کلّ ذی حقّ حقّه است.
مثلاً شخصی اجير (اجیر بگیر) که از صبح تا شام کار کرده، عدل اقتضای آن کند که اجرت او داده شود. فضل آنست که کاری نکرده است و زحمتی نکشيده است ولی مورد عنايت شده است. مثلاً شما شخصی فقير را بدون آنکه زحمتی کشد، عطيّه و صدقه دهيد و حال آنکه او بجهت شما کاری نکرده است که استحقاقی داشته باشد. اين فضل است. مثلاً حضرت مسيح در حقّ قاتلانش طلب مغفرت کرد. اينرا فضل گويند.
و امّا مسأله حسن و قبح اشيا معقول است يا مشروع است؟
بعضيها برآنند که مشروع است مثل يهود. آنانرا اعتقاد چنانست که جميع احکام تورات تعبّديست (عبادت کردن - اطاعت کردن). مشروع است نه معقول. مثلاً ميگويند که از جمله احکام تورات اينست که جمع گوشت با روغن جايز نه زيرا طَرِف است. و در لسان عبرانی طَرِف ناپاک و کشِر پاک است. اين امر را گويند مشروع است نه معقول.
امّا الهيّون برآنند که حسن و قبح اشيا معقول است و مشروع. بناءٌ عليه (بنا بر آن) ممنوعيّت قتل و سرقت و خيانت و کذب و نفاق و ظلم معقولست. هر عقلی اينرا ادراک ميکند که قتل، سرقت، خيانت، کذب، نفاق، ظلم، کلّ قبيح و مذموم است.
زيرا اگر يک خاری بانسانی روا داری فرياد کند و ناله و فغان نمايد. پس معلوم است که ميفهمد قتل عقلاً قبيح و مذموم است. و چون ارتکاب نمايد مؤاخَذ (مسئول - مورد مؤاخذه) است، خواه صيتِ نبوّت باو برسد خواه نرسد. چونکه عقل مذموميّتش را ادراک کند. اين نفوس چون ارتکاب اين اعمال قبيحه کنند، لابدّ مؤاخَذند.
امّا اوامرِ نبوّت اگر بجائی نرسد و مطابق تعليمات الهيّه حرکت نکنند: مثلاً مسيح فرموده که جفا را بوفا مقابلی نمايند. اين امر اگر بآن شخص نرسيده اگر بمقتضای طبيعت حرکت کند، يعنی اگر کسی باو اذيّت نموده او نيز اذيّت کند ديناً معذور است، زيرا امر الهی باو ابلاغ نشده هر چند آن استحقاق عنايت و الطاف نيز ندارد لکن خدا بفضل معامله ميکند و عفو ميفرمايد.
زيرا انتقام عقلاً نيز مذموم است چه که از انتقام از برای منتقم ثمری حاصل نشود. مثلاً اگر کسی بشخصی ضربتی زند، شخص مضروب اگر بانتقام برخيزد و او نيز شخص ضاربرا ضربتی زند، چه فائده از برای او حاصل؟ آيا زخمش مرهم يابد و دردش درمان پذيرد؟ استغفر اللّه.
و فی الحقيقه هر دو عمل يکيست، اذيّت است. ولی تفاوتش تقدّم و تأخّر است.
لهذا شخص مضروب اگر عفو نمايد بلکه بالعکس معامله کند ممدوح است. امّا هيأت اجتماعيّه آن شخص ضاربرا قصاص نمايند. نه انتقام کشند و اين قصاص بجهت آنست که ردع و دفع حاصل گردد، و مقاومت ظلم و تعدّی شود تا ديگران دست تطاول نگشايند. ولی شخص مضروب البتّه اگر عفو و سماح نمايد بلکه نهايت عنايت را مبذول دارد محبوب است.
فصل هفتاد و هفت: مجرم مستحقّ عقوبت است يا عفو؟
سؤال
آيا مجرم مستحقّ عقوبت است و يا عفو و اغماض نظر؟
جواب
عقوبات جزائيّه بر دو قسم است: يک قسم انتقام است. يک قسم قصاص است.
امّا بشر حقّ انتقام ندارد. ولی هيأت اجتماعيّه حقِّ قصاص را از مجرم دارند. و اين قصاص بجهت ردع و منع است، تا شخص ديگر متجاسر (در فارسی به معنای نافرمان و سرکش) بر آن جرم نشود. و اين قصاص مدافعه از حقوق بشر است نه انتقام.
زيرا انتقام تشفّی صدر است که از مقابله بالمثل حاصل گردد و اين جائز نه. (تشفّی صدر: آرام و آسوده شدن دل - به اصطلاح دل خنکی)
زيرا بشر حقّ انتقام ندارد. با وجود اين اگر مجرمين بکلّی معاف باشند، نظم عالم بهم خورد. لهذا قصاص از لوازم ضروريّه هيأت اجتماعيّه است.
ولی شخص مظلوم متعدّی عليه (مورد ظلم قرار گرفته) حقّ انتقام ندارد بلکه عفو و سماح لازم و اين سزاوار عالم انسان است.
امّا هيأت اجتماعيّه بايد ظالم و قاتل و ضارب را قصاص نمايند تا ردع و منع حاصل گردد که ديگران متجاسرِ بجرم نشوند.
ولی اصل اينست که بايد نفوس را چنان تربيت نمود که جرم واقع نگردد. زيرا ميتوان جمعی را چنان تربيت نمود که از ارتکاب جرائم چنان اجتناب و استيحاش نمايند. که در نزد ايشان نفس جرم اعظم عقوبت و نهايت عذاب و قصاص باشد، لهذا جرمی واقع نگردد تا قصاص جاری شود.
و بايد چيزی بگوئيم که اجرايش در عالم امکان ممکن است بسيار تصوّرات و تخيّلات عاليه هست امّا قابل اجرا نيست. بناء عليه (بنابرآن) بايد چيزی بگوئيم که ممکن الاجرا باشد. مثلاً اگر نفسی بنفسی ظلمی کند، ستمی کند، تعدّی کند و آن شخص مقابله بالمثل نمايد، اين انتقام است و اين مذموم است. زيرا زيد اگر پسر عمرو (با تلفظ عَمر) را بکشد، عَمرو حقّ ندارد که پسر زيد را بکشد. اگر بکند انتقام است. اين بسيار مذموم است. بلکه بايد بالعکس مقابله کند. عفو کند بلکه اگر ممکن شود اعانتی بمتعدّی نمايد. اين نوع سزاوار انسانست. بجهت اينکه از برای او از انتقام چه ثمری حاصل؟
هر دو عمل يکيست اگر مذموم است، هر دو مذموم است. نهايت اينست که اين مقدّم بود و آن مؤخّر.
امّا هيأت اجتماعيّه حقّ محافظه و حقّ مدافعه دارد. زيرا هيأت اجتماعيّه بُغضی ندارد، عداوتی بقاتل ندارد. امّا مجرّد بجهت حفظ ديگران قاتل را حبس کند يا قصاص نمايد که ديگران محفوظ مانند. نه مقصد انتقام از اوست. مقصود قصاص است که بآن قصاص هيأت اجتماعيّه محفوظ ماند.
و الّا اگر وارث مقتول عفو کند و هيأت اجتماعيّه عفو نمايد و از دو جهت بالعکس معامله شود، نفوس ستمکار متّصل تعدّی کنند و در هر آنی قتلی واقع گردد. بلکه نفوس درنده مانند گرگ، اغنام الهی را محو نمايند.
هيأت اجتماعيّه نيّت بد در قصاص ندارد. غرضی ندارد. تشفّی صدر نخواهد. بلکه مقصدش از قصاص محافظه ديگرانست که ديگری مرتکب اين امر قبيح نشود.
پس اينکه حضرت مسيح ميفرمايد که اگر کسی طرف راست تو را بزند، طرف چپت را بياور، اين مقصد تربيت ناس بود. نه مقصد اينست که اگر چنانچه گرگی ميان گلّه بيفتد و بخواهد جميع آن گلّه گوسفند را بدرد، آن گرگ را اعانت کنيد. بلکه اگر حضرت مسيح ميديدند که گرگی داخل گلّه شده است و جميع گلّه را محو خواهد نمود، لابدّ (ناچار - ناگزیر) آن گرگرا منع ميفرمودند.
همچنانکه عفو از صفت رحمانيّت است، عدل نيز از صفت ربوبيّت است. خيمه وجود بر ستون عدل قائم نه عفو. و بقای بشر بر عدل است نه عفو.
مثلاً الآن در عموم ممالک عالم قانون عفو مجری شود، در اندک زمانی جهان بر هم خورد و بنيان حيات انسانی برافتد. مثلاً آتيلای مشهور را اگر حکومت اروپ مقاومت نميکرد بشر نميگذاشت. (آتیلا (۴۰۵ تا ۴۵۳ میلادی): رهبر قوم هون که در زمان حیاتش بزرگترین امپراطوری را در اروپا، از رود اورال تا دانوب داشت. در زمان فرمانروایی اش وی یکی از مخوف ترین دشمنان امپراطورهای روم شرقی و غربی بود. رومیان به او لقب «تازیانه خداوند» داده بودند. و به او باج می دادند تا کاری با کار رم نداشته باشد. نقل از ویکی پدیا)
بعضی از بشر گرگ خونخوارند اگر ببينند که قصاصی در ميدان نيست، از بابت محض سرور و فرح و تسلّی خاطر خود، انسانرا قتل نمايند. يکی از ستمکاران ايران محض خنديدن معلّم خويشرا بشوخی و مزاح بکشت. متوکّل عبّاسی مشهور در مجلس خود وزرا و وکلا و امنا را حاضر مينمود و يک جعبه عقرب در مجلس رها ميکردند، و حکم ميکرد که کسی حرکت ننمايد و چون عقارب وزرا را ميگزيدند قهقهه ميزد و ميخنديد.
باری قوام (پایه - اساس) هيأت اجتماعيّه بعدل است نه عفو.
پس حضرت مسيح را مقصد از عفو و سماح، نه اينست که اگر ملل سائره بر شما هجوم کنند خانمان شما را بسوزانند، اموال را غارت کنند، بر اهل و عيال و اولاد تعدّی نمايند، و هتک ناموس کنند، شما در مقابل آن لشکر ستمکار تسليم شويد تا هر ظلم و تعدّی مجری دارند. بلکه مراد حضرت مسيح معامله خصوصی در ميان دو شخص است. که اگر شخصی بديگری تعدّی نمايد، متعدّی عليه (شخصِ مورد ظلم و تعدی) بايد عفو نمايد. امّا هيأت اجتماعيّه بايد محافظه حقوق بشريّه نمايد. مثلاً اگر کسی بر نفس من تعدّی کند و ظلم و جفا روا دارد و زخم بر جگرگاه زند، ابداً تعرّض ننمايم بلکه عفو نمايم. ولی اگر کسی بخواهد باين سيّد منشادی تعدّی کند، البتّه ردع و منع نمايم.
هر چند در حقِّ ظالم عدمِ تعرّض بظاهر رحمت است لکن در حقّ جناب منشادی ظلم است.
مثلاً اگر الآن شخص عربی متوحّش وارد اين محلّ شود و با سيف مسلول (شمشیر از غلاف کشیده) بخواهد تو را تعرّض کند و زخم زند و قتل نمايد، البتّه منع نمايم و اگر تو را تسليم او نمايم اين ظلم است نه عدل. امّا بشخصِ من اگر اذيّت نمايد عفوش کنم .
يک چيز ديگر باقی ماند و آن اينست که هيأت اجتماعيّه شب و روز بترتيب قوانين مجازات و تهيُّؤ (آماده و ممکن ساختن) و تدارک آلات و ادوات قصاص پردازند. زندان مهيّا کنند، و کُند و زنجير تدارک نمايند. و محلّ نفی و سُرگون و زجر و مشقّت گوناگون ترتيب دهند. تا باين وسائط اصحاب جرم را تربيت نمايند. و حال آنکه اين وسائط سبب تضييع اخلاق گردد و تبديل احوال.
بلکه هيأت اجتماعيّه بايد شب و روز بکوشد و منتهای همّت را بگمارد که نفوس تربيت شوند و روز بروز ترقّی کنند و در علوم و معارف توسّع يابند و کسب فضائل نمايند و تحصيل آداب کنند و از درندگی اجتناب نمايند تا جرم واقع نشود. حال بالعکس هيأت اجتماعيّه هميشه در فکر آنند که قوانين مجازات را محکم نمايند. و اسباب قصاص مهيّا سازند، آلات قتل و جرح و محلّ حبس و نفی تدارک کنند و منتظر وقوع جرم شوند، اين بسيار سوء تأثير نمايد.
امّا اگر در تربيت عموم کوشند تا روز بروز معارف و علوم زياد شود، ادراکات تزايد نمايد، احساسات ترقّی کند، اخلاق تعديل شود، عادات تحسين گردد، خلاصه در جميع مراتب کمالات ترقّی حاصل گردد، وقوع جرم کم شود.
و اين تجربه شده است که بين اقوام متمدّنه جرم قليل الوقوع است يعنی آنهائی که مدنيّت صحيحه تحصيل کرده‌اند.
مدنيّت صحيحه مدنيّت الهيّه است. مثل مدنيّت نفوسی که جامع کمالات جسمانی و روحانی بوده‌اند.
و چون سبب حصول و وقوع اَجرام جهل است، هر قدر علم و فضيلت ترقّی نمايد، اجرام قلّت حاصل کند.
در برابره افريقا ملاحظه کنيد که چقدر قتل واقع شود. بقسمی که يکديگر را هلاک نموده گوشت و خون يکديگر را خورند. چرا در اسويچره (سويس) چنين وقوعات وحشيّه واقع نميشود؟ سبب واضح است که تربيت است. فضيلت است.
پس هيأت اجتماعيّه بايد در فکر اين باشد که جرم واقع نشود، نه در فکر اين باشد که اَجرام را بايد مجازات شديده نمود و قصاصِ صارم (برنده) مجری داشت.
فصل هفتاد و هشت: مسئله اعتصاب
از مسئله اعتصاب سؤال نموديد. در اين مسئله مشکلات عظيمه حاصل شده و ميشود.
و مورث اين مشکلات دو چيز است: يکی شدّت طمع و حرصِ ِاصحابِ معامل و کارخانه‌ها. و ديگری غلوّ و طمع و سرکشی عمله و فعله‌ها. پس بايد چاره هر دو را کرد.
امّا سبب اصلی اين مشکلات قوانين طبيعی مدنيّت حاضره است. زيرا نتيجه اين قوانين اين که نفوسی معدود بيش از لزوم ثروت بی پايان يابند و اکثری برهنه و عريان و بی سر و سامان مانند. و اين مخالف عدالت و مروّت و انصاف و عين اعتساف و مباين رضای حضرت رحمن.
و اين تفاوت مختصّ به نوع بشر است. امّا در سائر کائنات يعنی جميع حيوان تقريباً يک نوع عدالت و مساوات موجود. مثلاً در بين گله اغنام و دسته آهو در بيابان مساواتست. و همچنين در بين مرغان چمن در دشت و کوهسار و بوستان.
هر نوعی از انواع حيوان تقريباً يک قسم مساواتی حاصل چندان در معيشت تفاوت از يکديگر ندارند. لهذا در نهايت راحتند و بسعادت زندگانی نمايند. بخلاف بنی نوع انسان که نهايت اعتساف و عدم انصاف در ميان.
ملاحظه ميکنی که فردی از افراد انسان گنجی اندوخته و اقليمی را مستعمره خويش نموده. ثروت بی پايان يافته و منافع و واردات بمثابه سيل روان مهيّا ساخته. ولی صد هزار نفر از بيچارگان ديگر ضعيف و ناتوان و محتاج يک لقمه نان مساوات و مواساتی در ميان نيست.
لهذا ملاحظه ميکنی که آسايش و سعادت عمومی مختلّ و راحت نوع بشر بقسمی مسلوب که حيات جمّ غفيری بی ثمر. زيرا ثروت و عزّت و تجارت و صنايع مختصّ بنفوسی معدود و سائرين در زير بارِ گران مشقّت و زحمتِ نامحدود و از فوائد و منافع و راحت و آسايش محروم.
پس بايد نظام و قانونی ترتيب داد که معدّل ثروتِ مفرط نفوس معدود گردد و باعثِ سدّ احتياج هزار مليون از فقراءِ جمهور شود. تا اندکی اعتدال حاصل شود.
ولی مساواتِ تامّ نيز ممکن نه. چه که مساوات تامّ در ثروت و عزّت و تجارت و فلاحت و صناعت سببِ اختلال و پريشانی و اغتشاش معيشت و ناکامی عمومی شود. و بکلّی انتظام امور جمهور بر هم خورد. زيرا در مساواتِ غير مشروع نيز محذور واقع.
پس بهتر آنست که اعتدال بميان آيد. و اعتدال اينست که قوانين و نظاماتی وضع شود که مانعِ ثروتِ مفرطِ بی لزوم بعضی نفوس شود. و دافع احتياج ضروريّه جمهور گردد.
مثلاً اصحاب فبريک صاحب کارخانه‌ها هر روز کنزی بدست آرند ولی بيچارگان عمله بقدر کفايت معيشت يوميّه اجرت نگيرند. اين نهايت اعتساف است البتّه انسان منصف قبول ننمايد.
پس يا بايد نظامات و قوانينی گذاشت که گروه عمله اجرت يوميّه از صاحب فبريک بگيرند و شرکتی در ربع و يا خمس منافع باقتضای وسع فبريک داشته باشند.
و يا در منافع و فوائد گروه عمله با صاحب فبريک بنوع معتدلی مشترک کردند يعنی رأس المال و اداره از صاحب فبريک و شغل و عمل از گروه فعله.
و يا آنکه عمله بقدر معيشت معتدله اجرت يوميّه گيرند. و چون سقط يا عاجز يا ناتوان گردند، بقدر کفايت حقّ استفاده از وارداتِ فبريقه داشته باشند و يا اجرت باندازه ئی باشد که عمله بصرف مقداری از اجرت قناعت نمايند. و اندکی از برای روز عجز و ناتوانی اندوخته کنند.
چون کار بر اين منوال باشد نه صاحب فبريق هر روز کنزی اندوخته نمايد که بهيچوجه از برای او مثمر ثمر نيست (زيرا ثروت اگر بی نهايت شود شخص صاحب ثروت در زير حمل ثقيل افتد و در غايت زحمت و محنت افتد و اداره دائره ثروت مفرطه بسيار مشکل شود و قوای طبيعی انسان مضمحل گردد) و نه عمله و فعله از نهايت تعب و مشقّت از پا افتند و در نهايت عمر بشدّت احتياج مبتلا گردند.
پس معلوم و مسلّم گرديد که اختصاص ثروت مفرطه بنفوس معدوده با احتياجِ جمهور، ظلم و اعتساف است. و همچنين مساوات تامّ نيز مخلّ زندگانی و راحت و انتظام و آسايش نوع انسانی.
پس در اينصورت اعتدال از همه بهتر:
و آن اينست که اهل ثروت بايد در اکتساب منافع اعتدال را ملاحظه نمايند و مراعات فقرا و اهل احتياج را منظور دارند.
و آن اينست که عمله و فعله را اجرتی يومی معلوم و مقرّر گردد و از منافع عموميّه فبريق نيز نصيب و بهره ای يابند.
مختصر اينست در حقوق مشترکه ما بين صاحبان فبريق و عموم عمله و فعله بايد قانونی گذاشته شود که سببِ منافعِ معتدله صاحب فبريک گردد و اسباب معيشت لازمه فعله و تأمينِ استقبالِ ايشان شود. که اگر عمله عاجز و سقط و يا خود پير و ناتوان گردند و يا فوت نمودند و اطفال صغير گذاشتند، از شدّت فقر مضمحل نگردند. بلکه اندک حقّ معيشت از واردات نفس فبريق داشته باشند.
و همچنين بايد عمله غلوّ و تمرّد ننمايند و بيش از استحقاق نطلبند و اعتصاب ننمايند و اطاعت و انقياد کنند و اجرت فاحش نخواهند.
بلکه حقوق معتدله مشترکه طرفين بقانون عدل و حقّانيّت رسماً محقّق و مسلّم شود. و هر طرف تجاوز نمايند، بعد المحاکمه محکوم گردند و قوّه نافذه جزای قطعی مجری دارند تا امور انتظام يابد و مشکلات بر طرف گردد.
و مداخله قضا و حکومت در مشکلات حاصله بين اصحاب فبريق و عمله مداخله مشروعه است. مانند معامله عادّی بين عمله و صاحبان کار جزئی نيست که خصوصيّت و دخلی بعموم ندارد و حکومت را حقّ مداخله نيست زيرا مسئله فبريق و عمله هر چند مسئله خصوصی بنظر آيد، ولی از مشکلات حاصله در ما بين مضرّت عمومی حاصل گردد.
زيرا امور تجارت و صنعت و فلاحت بلکه اَشغالِ عمومی ملّت کلّ مرتبط بيکديگر است. اگر در يکی فتوری حاصل شود مضرّت بعموم رسد.
لهذا مشکلات حاصله بين عمله و صاحبان فبريق سبب مضرّت عمومی گردد و قضا و حکومت حقّ مداخله دارد. و چون اختلاف ما بين دو نفس در حقوق جزئی واقع شود، ثالثی بايد که دعوا را فصل نمايد و آن حکومتست.
پس مسئله اعتصاب که سبب اختلال مملکت و گاهی منبعث از شدّت اعتساف عمله و يا کثرت طمع صاحبان فبريق است، چگونه ميشود که مهمل ماند؟
سبحان اللّه انسان چون نفوسی را از بنی نوع خويش گرسنه و برهنه و بی سر و سامان بيند، چگونه در قصر عالی خود راحت و آسايش کند؟ و کسانيرا در نهايت احتياج بيند با وجود اين چگونه از ثروت خود ممنون و خوشنود گردد؟
اينست که شرائع الهيّه مقنّن و مقرّر که اهل ثروت محض اعاشه فقرا و دستگيری ضعفا، هر سالی مبلغی از مال خويش را بايد انفاق نمايند و اين از اساس شريعت الهيّه است و بر جميع فرض عين است.
و چون در اين خصوص بحسب ظاهر انسان از طرف حکومت مجبور نيست و محکوم نه بلکه بصرافت طبع و طيب خاطر در نهايت روح و ريحان انفاق بر فقرا مينمايد بسيار محبوب و مرغوب و شيرين است. و مقصود از اعمال مبروره که در کتب و الواح الهی مذکور اينست. والسّلام.
فصل هفتاد و نه: طائفه سوفسطائيّه برآنند که موجودات عبارت از اوهام است
طائفه سوفسطائيّه (مکتب فلسفی رایج در قرون پنجم و چهارم قبل از میلاد در یونان. آنها معتقد بودند که حقیقتِ مطلق وجود ندارد و یا خارج از فهم انسان است و آنچه که بشر احساس می نماید نسبی و با اختلاف اَنفُس متفاوت می باشد. چون بعضی از آنها عقائد و آراء فلسفی خود را با مغالطه اثبات می کردند، کلمه سوفسطائی در اذهان و افواه مترادف با مغالطه و سفسطه گردید. فرهنگ لغات منتخبه) برآنند که موجودات عبارت از اوهامات است. هر موجود وهم محض است. ابداً وجود ندارد. يعنی وجود موجودات مثل سراب و يا خود مثل صور مرئيّه در آب و مرآتست که نمايش محض است، ابداً اصل و اساسی و تحقّقی ندارد.
اين رأی باطل است. زيرا وجود موجودات نسبت بوجود حقّ اوهام است. امّا در رتبه امکان موجوداترا وجود محقّق است و ثابت. قابل انکار نيست. مثلاً وجود جمادی نسبت بوجود انسانی عدم است. زيرا انسان وقتی که بظاهر معدوم گردد، جسدش جماد شود. ولی جماد در عالم جمادی وجود دارد.
پس واضح شد که تراب نسبت بوجود انسان معدوم است و وجودش اوهام. امّا در رتبه جمادی، تراب وجود دارد.
و بهمچنين وجود موجودات بالنّسبه بوجود حقّ اوهام و عدم محض است و عبارت از نمايش است. مثل صوری که در آينه پيدا شود. ولی آن صوری که در آئينه ديده ميشود، هر چند اوهام است، امّا اصل و حقيقت آن صور موهومه شخصِ عاکس (آنچه یا آنکه عکس یا تصویرش منعکس شده) است که صورتش در اين آئينه ظاهر شد.
مختصر اينست که عکس بالنّسبه بعاکس (آنچه یا آنکه عکس یا تصویرش منعکس شده) وهم است.
پس واضح شد که هر چند موجودات بالنّسبه بوجود حقّ وجودی ندارند بلکه مانند سراب و صور مرئيّه در مرآتند، ولی در رتبه خود وجود دارند.
اينست که غافلان از حقّ و منکران را حضرت مسيح مرده ميگفتند و حال آنکه بظاهر زنده بودند، امّا بالنّسبه باهل ايمان مرده بودند و کور و کر و لال بودند. اينست مقصد حضرت مسيح که ميفرمايد مرده ها را بگذار مرده‌ها دفن نمايند.
فصل هشتاد: اقسام قديم و حادث
سؤال
قديم و حادث چند قسم است؟
جواب
بعضی از حکما و فلاسفه برآنند که قديم بر دو قسم است: قديم ذاتی و قديم زمانی.
حدوث هم بر دو قسم است: حدوث ذاتی و حدوث زمانی .
قديمِ ذاتی، وجودی که مسبوقِ بعلّت نه.
حدوث ذاتی، وجودِ مسبوق بعلّت.
قديم زمانی، لا اوّل است.
حدوث زمانی، اوّل و آخر دارد.
زيرا هر شيئی از اشيا وجودش منوط به چهار علّت است: علّت فاعلی و علّت مادّی و علّت صوری و علّت غائی.
مثلاً اين تخت صانعی دارد و آن نجّار است. مادّه ای دارد که چوب است. و صورتی دارد که تخت است. و علّت غائی آن جلوس بر آنست. پس اين تخت حادث ذاتی است زيرا مسبوق بعلّت است، و وجودش مشروط بعلّت. اينرا حادث ذاتی و حادث حقيقی گويند.
پس اين عالم کون نسبت بصانع حادث حقيقی است.
و چون جسم مستمدّ از روح است و قائم بروح، پس جسم بالنّسبه بروح حادث ذاتيست. و روح مستغنی از جسم و بالنّسبه بجسم قديم ذاتيست .
هر چند شعاع هميشه ملازم آفتاب، ولکن آفتاب قديم و شعاع حادث. زيرا وجودِ شعاع منوط بوجودِ آفتاب. امّا وجودِ آفتاب منوط بشعاع نه. آن فائض است واين فيض.
و مسأله ثانی آنکه وجود و عدم هر دو اضافيست.
The second consideration is that existence and non-existence are both relative.
اگر گفته شود که فلان شیء از عدم وجود يافت، مقصود عدمِ محض نيست. يعنی حالِ قديم بالنّسبه بحالِ حاضر، عدم بود. چه که عدمِ محض، وجود نيابد. زيرا استعدادِ وجود ندارد. انسان موجود است جماد نيز موجود. امّا وجودِ جماد بالنّسبه بوجودِ انسان، عدم است. زيرا جسم انسان چون معدوم گردد خاک و جماد شود. و چون خاک بعالم انسان آيد و آن جسم مرده زنده شود، انسان موجود گردد. هر چند خاک يعنی جماد در مقام خود وجود دارد، امّا بالنّسبه بانسان عدم است.
مقصد هر دو موجود است. لکن هستی خاک و جماد، بالنّسبه بانسان عدم و نيستی است. زيرا چون انسان معدوم شود خاک گردد و جماد شود.
پس عالم امکان هر چند موجود، ولی بالنّسبه بوجودِ حقّ معدوم و نابود. انسان و خاک هر دو موجود، لکن وجودِ جمادی کجا و وجود انسانی کجا؟ آن بالنّسبه باين عدم است.
همين طور وجودِ خلق نسبت بوجودِ حقّ عدم است. پس هر چند عالم کون هستی دارد ولی نسبت بحقّ عدم است .
از اين واضح و مشهود گشت که کائنات با وجودِ وجود، بالنّسبه بحقّ و کلمة اللّه معدومند. اينست اوّليّت و آخريّت کلمة اللّه که ميفرمايد منم الف و يا. زيرا مبدأ فيض است و منتهی. و هميشه حقّ خلق داشته و هميشه از شمس حقيقت شعاع لامع ساطع. زيرا آفتاب بی نور ظلمت ديجور است و اسماء و صفات الهيّه مقتضی وجود کائنات است.
و در فيض قديم تعطيل جايز نه زيرا منافی کمالات الهيّه است.
تمرین:
۱. در جدول زیر مشخص فرمایید که آیا انواع قدیم و حادث، مسبوق به علت هستند یا نه و از نظر زمانی اول و آخر دارند یا ندارند.
۲. وجود اشیاء منوط به چند علّت است؟ و آنها کدامند؟
۳. در جدول زیر علت فاعلی، مادی، صوری و غائی موارد مذکور را مرقوم فرمایید.
۴. آیا عدمِ محض، وجود یابد؟ چرا؟
فصل هشتاد و یک: مسأله تناسخ
سؤال
مسأله تناسخ که معتقد بعضی ملل است چسان است؟
جواب
آنچه گفته ميشود ما را مقصد بيان حقيقت است. توهينِ عقايدِ مللِ ديگر نيست. مجرّد بيان واقعست و بس. و الّا بوجدانِ نفسی تعرّض ننمائيم و اعتراض روا نداريم.
پس بدان تناسخيان بر دو قسمند: قسمی معتقد بعِقاب (مجازات) و ثواب معنوی در عالم اخروی نيستند. لهذا برآنند که انسان بتناسخ و رجوع باين عالم مجازات و مکافات بيند و نعيم و جحيم را حصر در اين جهان دانند و بجهان ديگر قائل نيستند.
و اين فرقه ايضاً بر دو قسمند:
بعضی برآنند که انسان گاهی در رجوع باين عالم بصورت حيوان درآيد، تا مجازات شديده بيند و بعد از حملِ عذابِ اليم از عالم حيوان دوباره بعالم انسان آيد و اين را تواسخ نامند.
و قسم ديگر برآنند که از عالم انسان بعالم انسان رجوع کند. و در رجوع ثواب و جزای زندگانی اوّل مشاهده نمايد و اينرا تناسخ گويند و هر دو فرقه بجهانی غير اين جهان قائل نيستند.
و فرقه ديگر از اهل تناسخ: بعالم اخروی قائل. و تناسخ را واسطه تکامل شمرند. که انسان بذهاب و اياب در اين جهان بتدريج کسب کمالات نمايد، تا آنکه بمرکزِ کمال رسد. يعنی نفوس ترکيب از مادّه و قوّتند. مادّه در بدايت يعنی دور اوّل ناقص است و چون مکرّر باين عالم آيد، مادّه ترقّی نمايد و صفا و لطافت حاصل کند تا مانند آئينه شفّاف گردد و قوّت که عبارت از روح است بجميع کمالات در آن تحقّق يابد.
اين است مسأله اهل تناسخ و تواسخ مختصراً بيان شد. اگر بتفصيل پردازيم اوقات تعطيل شود. همين مجمل کفايت است.
و دلائل و براهين عقليّه بر اين مسأله ندارند، مجرّد تصوّر و استنباط از قرائن است نه برهان قاطع. بايد از معتقدان تناسخ برهان طلبيد نه قرائن و تصوّر و وجدان.
ولی شما از من دلائل و براهين امتناع (غیر ممکن بودن - صعب الحصول بودن) تناسخ ميجوئيد. لهذا بيان امتناع بايد نمود.
اوّل برهان امتناع اين است: که ظاهر، عنوانِ باطن است و مُلک، آئينه ملکوت. و عالم جسمانی، مطابق عالم روحانی. پس در عالم محسوس ملاحظه نما که تجلّی تکرّر نيابد. چه که هيچ کائنی از کائنات بديگری من جميع الوجوه مشابه و مماثل نه. آيت توحيد در جميع اشيا موجود و پديد اگر خزائن وجود مملوّ از دانه گردد، دو دانه را من جميع الوجوه مشابه و مطابق و مماثل بدون امتياز نيابی. لابدّ (ناچار - ناگزیر) فرق و تمايزی در ميان.
چون برهان توحيد در جميع اشيا موجود و وحدانيّت و فردانيّتِ حقّ در حقائقِ جميعِ کائنات مشهود، پس تکرّرِ تجلّیِ واحد ممتنع و محال. لهذا تناسخ که تکرّرِ ظهور روحِ واحد، بماهيّت و شؤون سابق در اين جهان، تجلّی واحد است و اين مستحيل و غير ممکن. و چون از برای هر کائنی از کائنات ناسوتيّه تکرّر بتجلّی واحد محال و ممتنع، پس از برای کائنات ملکوتيّه نيز تکرّر در مقامی از مقامات، چه در قوس نزول و چه در قوس صعود ممتنع و مستحيل. زيرا ناسوت مطابق ملکوتست.
(در اصطلاحِ حکماء، عالم وجود که از حق صادر و به او راجع می گردد، به دائره ای تشبیه گشته که به دو قوس یا دو نیم دایره تقسیم شده است. قوسِ اول که عبارت صدور و نزولِ موجودات باشد، ابداع است و قوس دوم که عبارت از صعود و رجوع آنها باشد اختراع است).
ولی در کائنات ناسوتيّه مِن حيث النّوعِ عود و رجوع واضح. يعنی اشجاری که در سنين سابق برگ و شکوفه و ثمر نموده بودندِ در سنه لاحق (آینده) نيز بعينه همان اوراق و ازهار و اثمار ببار آوردند. اين را تکرّر نوع گويند. و اگر کسی اعتراض نمايد که آن ورق و شکوفه و ثمر متلاشی شد و از عالم نبات بعالم جماد تنزّل نمود، دوباره از عالم جماد بعالم نبات آمد، پس تکرّر يافت. جواب اينست که شکوفه و برگ و ثمر پارسال متلاشی شد و آن عناصر مرکّبه تحليل گشت و در اين فضا تفريق شد. آن اجزاء مرکّبه برگ و ثمر پارسال بعينها بعد از تحليل دوباره ترکيب نگشته و عود ننموده بلکه از ترکيب عناصر جديده نوعيّت عود کرده.
و همچنين جسم انسان بعد از تحليل متلاشی گردد و اجزاء مرکّبه تفريق شود. و اگر چنانچه از عالم جماد و يا نبات دوباره اين جسم عود کند، اين جسم بعينه اجزاء مرکّبه انسانِ سابق نبوده. آن عناصر تحليل شد و تفريق گشت و در اين فضای واسع منتشر شد. بعد اجزاء ديگر از عناصر ترکيب گشت و جسم ثانی شد. و شايد جزئی از اجزاء انسانِ سابق در ترکيب انسان لاحقِ (آینده) داخل شود، امّا آن اجزاء بتمامها و عينها بدون زياده و نقصان محفوظ و مصون نمانده تا دوباره ترکيب گردد و از آن ترکيب و امتزاج انسان لاحق بوجود آيد، و استدلال شود باينکه اين جسم بتمام اجزا عود نموده و شخص اوّل شخص ثانی شده بناء عليه تکرّر حاصل گرديده. و روح مانند جسم بعينه عود و تکرّر نموده و بعد از فوت بذاته رجوع باين عالم فرموده.
و اگر گوئيم که اين تناسخ بجهتِ حصولِ کمالست تا مادّه کسب صفا نمايد و شفّاف گردد و پرتو روح بمنتهای کمال در او ظاهر شود، اين نيز تصوّر محض است. زيرا بر فرض تصديق اين مطلب در تجدّد و عود (برگشت) تغيير ماهيّت ممکن نه. زيرا جوهرِ نقصِ بعود و رجوع، حقيقتِ کمال نگردد.
ظلمتِ صرف، بعود و رجوع مصدر نور نشود.
حقيقت عجز، برجعت قدرت و قوّت نشود.
و ماهيّتِ ناسوتيّهِ بعود و رجوع حقيقت ملکوتيّه نشود.
شجره زقّوم (اصطلاح قرآنی است که رزق جهنمیان از این درخت با میوه های تلخ و کشنده است) آنچه تکرّر يابد ثمر شيرين ندهد.
و شجره طيّبه، هر چه عود کند ميوه تلخ ببار نيارد.
پس معلوم شد که تکرّر و رجوع بعالم ناسوتی مورث کمال نشود.
و اين تصوّر را برهان و دليلی نه. عبارت از افکار است.
بلکه مدار حصول کمال فی الحقيقه فيض پروردگار.
حضرات ثياسفيها برآنند که انسان در قوس صعود بکرّات و مرّات عود و رجوع نمايد تا اينکه بمرکز اعلی رسد. در آن مقام مادّه مرآت صافی شود. و انوار روح بنهايت قوّت سطوع کند. و کمال ذاتی حاصل گردد. و حال آنکه مسلّم مدقّقين (دقت کنندگان) مسائلِ الهيّه است که عوالم جسمانی بنهايت قوس نزول منتهی گردد و مقام انسان نهايت قوس نزول و بدايت قوس صعود است که مقابل مرکز اعلی است.
ديگر از بدايت تا نهايتِ قوسِ صعود مراتب روحانيّه است. قوس نزول را ابداع خوانند و قوس صعود را اختراع نامند. قوسِ نزول بجسمانيّات منتهی گردد. و قوسِ صعود بروحانيّات. و نوک پرگار در ترسيمِ دائره حرکتِ قهقری (برگشت به عقب - پس رفتن) ننمايد. زيرا منافی حرکت طبيعی و نظم الهی است و الّا انتظام دائره بر هم خورد.
و از اين گذشته عالم ناسوتی را چندان قدر و مزيّتی نه که انسان بعد از نجات از اين قفس دوباره آرزوی اين دام نمايد. بلکه بفيض ابدی، استعداد و قابليّت حقيقت انسان بسير در مراتب وجود ظاهر و عيان گردد نه بتکرّر و رجوع.
اين صدف هر دُرّ (مروارید) و خَزف (گِل - ظرف گِلی یا سفالی) که در کُمون (نهان) دارد، چون يک مرتبه دهان گشايد، ظاهر و عيان شود.
و اين گياه چون يک مرتبه برويد، خار يا گل ببار آرد. احتياج بانبات ثانی نيست.
و از اين گذشته سير و حرکت در عوالم بخطّ مستقيم بر نظم طبيعی سبب وجود است. و حرکتِ منافیِ نظم و وضعِ طبيعی، سبب انعدام است. و رجوعِ روح بعد از صعود منافیِ حرکتِ طبيعی و مخالفِ نظمِ الهی.
لهذا از رجوع، حصولِ وجود ممتنع و مستحيل. مانند آنست که انسان بعد از خلاصی از عالم رحم دوباره بعالم رحم رجوع نمايد. ملاحظه نمائيد که اهل تناسخ و تواسخ را چه تصوّر سست ! جسم را ظرف شمرند و روحرا مظروف (چیزی که در ظرف است) دانند. مانند آب و جام. اين آب از اين جام فراغت نمود و در جام ديگر عود کرد. اين تصوّر ملعبه صبيان (اسباب بازی بچه ها) است.
آن قدر ملاحظه نکنند که روح از مجرّدات است و دخول و خروج ندارد. نهايت اينست که تعلّق بتن مانند آفتاب بآئينه حاصل نمايد.
و اگر چنانچه روح بسبب تکرّر رجوع بعالم جسمانی قطع مراتب نمايد و کمال ذاتی يابد، بهتر آن بود که پروردگار روح را امتداد حيات در عالم جسمانی ميداد تا اکتساب کمالات و فيوضات مينمود. لزوم چشيدن جام هلاک و حصول حيات ثانی نبود.
اين فکر اصلاً از تصوّر حصر وجود در اين جهان فانی و انکار جهانهای الهی، در بعضی از تناسخيان منبعث. و حال آنکه عوالم الهی نامتناهی.
اگر عوالم الهی باين عالم جسمانی منتهی گردد، ايجاد عبث (بیهوده - شوخی) شود، بلکه وجود ملعبه صبيان گردد. که نتيجه اين کائنات نامتناهی، وجودِ اشرف انسانی، آن نيز ايّامی چند در اين دار فانی ذهاب و اياب نمايد و مکافات بيند عاقبت کلّ کامل گردند و ايجاد الهی و کائنات موجوده نامتناهی تکميل و منتهی شوند، الوهيّت ربّانيّه و اسماء و صفات الهيّه در حقّ اين کائنات روحانيّه موجوده الآن از تأثير معطّل و معوّق گردد. سُبْحَانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ (آیه ۳۷ سوره صافات بدین مضمون: منزه است پروردگار تو. پروردگار قدرتمند از آنچه وصف می کنند).
مانند عقولِ قصيره (کوتاه) فلاسفه سَلَف. مثل بطلميوس و سائرين که چنين اعتقاد و تصوّر مينمودند که جهانِ حيات و وجود، محصور در کره ارض است و اين فضای نامتناهی وجود محصور در طبقات تسعه آسمانی و جميع فارغ و خالی.
ملاحظه نمائيد که چقدر فکرشان قصير (کوتاه) و عقولشان ضعيف بود. حال تناسخيان نيز چنان گمان نمايند که جهانهای الهی محصور در عوالم تصوّر انسانی. بلکه بعضی از تناسخيان مثل دروز و نُصيری را تصوّر چنان که وجود محصور در اين جهان جسمانی. اين چه تصوّر جاهلانه است. زيرا در اين کون الهی که در نهايت کمال و جمال و عظمت نمودار، اين اجرام نورانيّه عالمِ جسمانی نامتناهی. ديگر دقّت بايد نمود که عوالم روحانيّه الهيّه که اصل اساس است چقدر نامتناهی و بی پايانست. فاعتبروا يا اولی الابصار (فقره ای از آیه ۲ سوره حشر بدین مضمون: پس عبرت گیرید ای صاحبان چشم).
باری بر سر اصل مطلب رويم. در کتب مقدّسه و صحف الهيّه ذکر رجعت موجود ولی نادانان پی بمعانی آن نبردند و تناسخ گمان نمودند. زيرا مقصود انبيای الهی از رجوع،
رجوعِ ذاتی نيست، بلکه رجوع صفاتيست.
يعنی رجوعِ مظهر نيست، رجوع کمالاتست.
در انجيل ميفرمايد که يحيی بن زکرّيا حضرت ايلياست. از اين بيان، مراد رجوعِ نفسِ ناطقه و شخصيّتِ حضرتِ ايليا در جسدِ حضرت يحيی نه. بلکه مراد اينست کمالات و صفاتِ حضرتِ ايليا در حضرت يحيی جلوه و ظهور نمود.
سراجی که شب گذشته در اين محفل برافروخت. چون در شب آينده سراج ديگر برافروزد، گوئيم چراغ ديشب باز روشن شد. آب از چشمه ای جاری بود بعد انقطاع يافت. چون باز جريان کند در جريان ثانی، گوئيم اين آب، آن آبست، دوباره جاری شد. و اين سراج بعينه آن سراج. و همچنين در بهار سال گذشته گل و رياحين بشکفت و ميوه خوشگوار بار آمد. در سال آينده گوئيم که آن ميوه خوشگوار بار آمد و آن گل و رياحين و ازهار (گلها) عود و عروج نمود.
از اين بيان مقصد آن نيست که اجزاء مرکّبه گل پارسال، بعينه بعد از تحليل دوباره ترکيب يافت و عود و رجوع نمود. بلکه مراد اينست که آن لطافت و ملاحت و رائحه طيّبه و لون بديع که در گل پارسال بود، بعينه در گل امسال مشهود و واضح است. خلاصه مقصود تشابه و تماثل بين اين گل و آن گل است.
و رجعتی که در صحائف الهيّه مذکور اينست. و اين معنی در رساله ايقان بقلم اعلی مفصّل و مشروح گشته. مراجعت نمائيد تا بر حقائق اسرار الهيّه مطّلع گرديد. و عليک التّحيّة و الثّناء.
تمرین:
۱. تناسخیان در رابطه با اعتقاد به عالم اخروی، بر چند قسمند؟ و آنها کدامند؟
۲. فرق تناسخ و تواسخ چیست؟
۳. عقیده تناسخ بر چه ادله و براهینی قائم است؟
۴. آیا تجلّی تکرر یابد؟ چرا؟
۵. آیا هیچ شیء بعد از مرگ، بماهیت و شؤون سابقه متجلی می گردد؟
۶. چرا تصور اینکه تناسخ سبب حصول کمال می شود، نمی تواند درست باشد؟
۷. آیا ظلمت به عود و رجوع، مصدر نور می شود؟
۸. آیا عجز، برجعت قدرت و قوّت می شود؟
۹. آیا درخت تلخ میوه، به تکرر و رجوع خوش میوه می گردد؟
۱۰. حصول کمال از چه طریقی ممکن است؟
۱۱. کامل کنید: فیض ابدی - استعداد و قابلیتِ حقیقت انسان بر سیر در مراتبِ …. ظاهر و عیان گردد. نه به ….. و رجوع.
۱۲. چه نوع حرکتی در نظم طبیعی سبب وجود می شود و چه نوع حرکتی سبب انعدام می شود؟
۱۳. آیا ممکن انسان بعد از خلاصی از عالم رحم، دوباره بعالم رحم رجوع کند؟
۱۴. کامل کنید: و اگر چنانچه …... بسبب تکرّر رجوع بعالم جسمانی قطع مراتب نمايد و ….. ذاتی يابد، بهتر آن بود که پروردگار روح را ….. حيات در عالم جسمانی ميداد تا اکتساب کمالات و فيوضات مينمود. لزوم چشيدن جام هلاک و حصول حيات …... نبود.
۱۵. چرا اگر عوالم الهی منحصر به این عالم جسمانی میشد، ایجاد عبث و بیهوده بود؟
۱۶. آیا منظور از رجعت در کتب مقدسه، تناسخ نیست؟ اگر نه، منظور چیست؟
۱۷. آیا منظور از بیان انجیل که یحیی بن ذکریا، حضرت ایلیاست، تناسخِ ایلیا نیست؟
۱۸. مسئله رجعت در کدام کتاب دیگر شرح داده شده است؟
فصل هشتاد و دو: وحدت وجود
سؤال
مسأله وحدة الوجود ثياسفه و صوفيّه چگونه است و حقيقت مقصدشان چه و اين مسأله مقارن حقيقت است يا خير؟
جواب
بدانکه اين مسأله وحدة الوجود قديم است. تخصيص بثياسفه و صوفيّه ندارد. بلکه بعضی از حکماء يونان نيز معتقد به وحدة الوجود بودند.
نظير ارسطاطاليس که ميگويد بسيط حقيقی جميع اشياست و هيچيک از اشيا نيست. و بسيط اينجا مقابل ترکيب است (بسیط: ساده ˗ طبیعی و غیر مصنوع ˗ غیر مرکّب). يعنی حقيقت فردانيّه که مقدّس و منزّه از ترکيب و تقسيم بوده، منحلّ بصورِ نامتناهی گرديده. پس وجود حقيقی کلّ اشياست. ولی هيچيک از اشيا نيست.
باری معتقدين وحدة الوجود را اعتقاد چنين که وجود حقيقی بمنزله درياست و جميع کائنات مانند امواج. اين امواج که عبارت از کائناتست، صورِ نامتناهی آن وجود حقيقی است. پس حقيقت مقدّسه بحرِ قِدمست و صورِ نامتناهیِ کائنات امواج حادثه.
و همچنين تشبيه بواحد حقيقی و اعداد نامتناهی مينمايند. که واحدِ حقيقی در مراتبِ اعدادِ نامتناهی جلوه کرده. زيرا اعداد تکرّر واحدِ حقيقی است . مثلاّ عدد دوِ تکرّر يکی است و همچنين سائر اعداد.
و از جمله براهين آنان اينست که جميع کائنات معلومات حضرت کبرياست و علم بی معلوم تحقّق نيابد. زيرا علم تعلّق به شیء موجود يابد نه معدوم. عدم صرف را چه تعيّن و تشخّصی در مرآت علم حاصل گردد. پس حقائق کائنات که معلومات باری تعالی است وجود علمی داشتند. زيرا صور علميّه الهيّه بودند و قديمند. زيرا علمِ الهی قديم است. مادام علم قديم، معلومات نيز قديم است و تشخّصات (شخصیت ها) و تعيّناتِ کائنات که معلومات ذات احديّتند عين علم الهی هستند. زيرا حقيقتِ ذاتِ احديّت و علم و معلوماترا وحدتِ صرف محقّق و مقرّر و الّا ذات احديّت معرض کثرات گردد و تعدّد قدما لازم آيد و اين باطل است. پس ثابت شد که معلومات عين علم بوده‌اند و علم عين ذات. يعنی عالم و علم و معلوم حقيقت واحده است و اگر دون آن تصوّر نمائيم تعدّد قديم لازم آيد و تسلسل حاصل گردد و قدما منتهی به نامتناهی گردد. و چون تشخّصات و تعيّنات کائنات در علمِ حقّ عين ذات احديّت بوده‌اند و بهيچ وجه امتيازی در ميان نبود، پس وحدت حقيقی بود و جميع معلومات بنحو بساطت و وحدت در حقيقت ذات احديّت مندمج و مندرج بودند. يعنی بنحو بساطت (ساده - بدون تکلّف) و وحدت، معلومات باری تعالی بودند و عينِ ذاتِ حقّ بودند. و چون حقّ، تجلّیِ ظهور نمود، آن تشخّصات و تعيّناتِ کائنات که وجود علمی داشتند، يعنی صور علميّه الهيّه بودند، در خارج وجود عينی يافتند و آن وجود حقيقی بصور نامتناهيه منحلّ گرديد. اين است اصل استدلال آنان.
و ثياسفيها و صوفيها بدو قسمند يک قسم عوامند که آنها محض تقليد معتقد وحدت وجودند و ملتفت مقصد مشاهير علمای خويش نيستند. زيرا عوامِ صوفيّه را گمان چنان که مراد از وجود، وجودِ عامِّ مصدريست که مفهوم ذهنی و عقلی انسانست يعنی انسان ادراک مينمايد.
و حال آنکه اين وجود عامّ، عَرَضی (امر بی دوام - چیزی که قائم بذات نباشد) است از اعراض که حلول بر حقائق کائنات مينمايد و ماهيّات کائنات جوهر است. و اين وجود عَرَضی که قائم بکائناتست مانند خاصيّت اشيا که قائمِ باشياست، عرضی است از اعراض. و البتّه جوهر اعظم از عرض است زيرا جوهر اصل است و عَرَض فرع است. جوهر قائم بنفسه است و عَرَض قائم بغير يعنی محتاج بجوهری که قائم بآن باشد. در اين صورت حقّ فرع خلق است و محتاج بخلق. و خلق مستغنی از حقّ.
مثلاً عناصر مفردهء هر ترکيبی بحسب نظام عمومی الهی گردد، کائنی از کائنات موجود شود. يعنی چون عناصری ترکيب شود از آن ترکيب وجود نباتی حاصل گردد. و عناصری ديگر ترکيب شود و از او وجود حيوانی حاصل گردد. و عناصری ديگر ترکيب شود و از او کائنات سائره وجود يابد. در اين صورت وجود اشيا فرعِ حقايق اشيا شد. چگونه ميشود که اين وجود که عَرَضی از اعراض است و محتاج بجوهری که قائم بآن باشد، قديم ذاتی باشد و موجد کلّ؟
امّا علماء ماهرِ ثياسفيها و صوفيها بعد از تعمّق در اين مسأله برآنند که وجود بر دو قسم است: يکی وجودِ عامّ که مفهوم ذهنی انسان است. آن حادث است. و عَرَضی از اعراض و حقايق اشيا جواهر (جوهرها). امّا مقصد از وحدة الوجود اين وجود عامّ ذهنی نه. بلکه مقصود وجود حقيقی است که از هر تعبيری منزّه و مقدّس است و آن ما يتحقّق به الأشياست (آنچه اشیاء بدان تحقق یابد). و آن واحد است. يعنی واحد حقيقی که جميع اشيا باو وجود يافته. يعنی مادّه و قوّت و وجود عامّ که مفهوم عقلی انسانست. اين است حقيقت مسأله ثياسفيها و صوفيها.
باری در اينکه ما يتحقّق به الأشياء واحد است متّفق عليه است يعنی فلاسفه و انبيا. و لکن فرق در اينجاست که انبيا ميفرمايند علم حقّ محتاج بوجود کائنات نيست. علم خلق محتاج بوجود معلوماتست. اگر علم حقّ محتاجِ بمادون باشد آن علم خلق است نه حقّ.
زيرا قديم مباين (مخالف) حادثست (پدید آمده - بوجود آمده) و حادث مخالف قديم. آنچه را در خلق ثابت نمائيم که از لوازم حدوثست در حقّ سلب نمائيم زيرا تنزيه و تقديس از نقائص از خصائص وجوب در حادث.
مثلاً جهل بينيم، در قديم اثبات علم کنيم. در حادث عجز بينيم، در قديم قدرت اثبات نمائيم. در حادث فقر بينيم، در قديم غنا اثبات کنيم. يعنی حادث منشأ نقائص است و قديم جامع کمالات. چونکه علم حادث محتاج بوجودِ معلوماتست. علم قديم مستغنی از وجود معلومات.
لذا قِدَميّت تعيّنات و تشخّصاتِ کائنات که معلومات باری تعالی است غير واقع و اين اوصاف کماليّه الهيّه محاط بادراکات عقليّه نيست تا حکم نمائی که علم الهی محتاج بمعلوماتست يا خير.
باری اين اعظم برهان صوفيهاست و اگر بخواهيم جميع دلائل آنرا ذکر کنيم و اجوبه آنانرا بيان نمائيم بسيار بتطويل انجامد.
دليل قاطع و برهان ساطع آنان يعنی علمای فضلای صوفيان و ثياسفيها اين بود. امّا مسأله وجود حقيقی که ما يتحقّق به الأشياست يعنی حقيقت ذات احديّت که جميع کائنات باو وجود يافته متّفق عليه است. امّا تفاوت در اينجاست که صوفيّه ميگويند حقايق اشيا ظهور واحدِ حقيقی است و انبيا ميفرمايند صادر از واحد حقيقی است. و تفاوت ميان ظهور و صدور بسيار است.
تجلّی ظهوری عبارت از آنست که شیء واحد در صور نامتناهی ظاهر شود. مثلاً حبّه که شیء واحد است و دارنده کمالات نباتيست، چون ظهور نمايد بصور نامتناهی اغصان و اوراق و شکوفه و اثمار منحلّ گردد. اين را تجلّی ظهوری گويند.
و امّا تجلّی صدوری اينست که آن واحد حقيقی در علوّ تقديس خويش باقی و برقرار، و لکن وجود کائنات از او صدور يافته نه ظهور. مثلش مانند آفتابست که شعاع از او صادر و بر جميع کائنات فائض. ولی شمس در علوّ تقديس خود باقی. تنزّلی از برای او واقع نه و بصور شعاعيّه منحلّ نگرديده و در هويّت اشيا بتعيّنات و تشخّصات اشيا جلوه ننموده.
قِدَم حادث نگرديده.
غنای مطلق اسير فقر نشده.
کمال محض نقص صرف نگرديده.
مختصر کلام اينست که صوفيها حقّ و خلق قائلند و گويند که حقّ بصور نامتناهی خلق منحلّ گرديده و ظهور يافته مانند دريا که بصور نامتناهی امواج جلوه نموده. اين امواج حادثه ناقصه همان بحر قديم است که جامع جميع کمالات الهيّه بود.
امّا انبياء برآنند که عالم حقّ است و عالم ملکوت و عالم خلق. سه چيز از حقّ صادر.
اوّل که فيض ملکوتيست صدور يافته و تجلّی در حقائق کائنات نموده. نظير شعاع که از آفتاب صدور يابد و در کائنات جلوه نمايد. و آن فيض که شعاعست در حقائق کلّ شیء بصور نامتناهی تجلّی کند و بحسب استعداد و قابليّت ماهيّات اشيا تعيّن و تشخّص يابد.
امّا قول صوفيها اقتضا کند که غنای مطلق تنزّل بدرجه فقر نمايد و قديم بصورِ حادثه تقيّد يابد و قدرتِ محض در مرآتِ عجز، محدود بحدود امکانيّه شود و اين بديهيّ البطلانست.
ملاحظه مينمائيم که حقيقت انسانيّه که اشرف مخلوقاتست تنزّل بحقيقت حيوانيّه ننمايد. و ماهيّت حيوانيّه که واجدِ قوّت حسّاسه است برتبه نبات هبوط (پایین آمدن - کم شدن) نکند. و حقيقت نباتيّه که آن قوّه ناميه است در حقيقت جماديّه سقوط نفرمايد.
مختصر اينست حقايق علويّه را در مراتب سفليّه تنزّل و هبوطی نه. چگونه ميشود که حقيقت کلّيّه الهيّه که مقدّس از جميع اوصاف و نعوتست، با وجود تقديس و تنزيه صرف، بصور و حقايق کونيّه که مصدر نقائص است منحلّ گردد. اين وهم محض است و تصوّر محال.
بلکه آن جوهر تقديس جامع کمالات ربوبيّت و الوهيّت است و جميع کائنات مستفيض از فيض تجلّی صدوری و مقتبس از انوار کمال و جمال ملکوتی او. مانند جميع کائنات ارضيّه که اکتساب فيض نور از شعاع شمس مينمايد. و شمس را در حقائق مستفيضه موجودات ارضيّه تنزّل و هبوطی نه.
بعد از خوردن شام و آخر شب بيش از اين نوشتن مجال نه. و السّلام.
تمرین: جدول زیر را با گذاشتن «بله» یا «خیر» در هر طبقه کامل فرمایید
فصل هشتاد و سه: موازين ادراک
ميزان ادراک آنچه مسلّم است منحصر در چهار موازين است: يعنی حقائق اشيا باين چهار چيز ادراک ميشود: اوّل ميزان حسّ است. يعنی آنچه بچشم و گوش و ذائقه و شامّه و لامسه احساس ميشود اينرا محسوس ميگويند.
امروز نزد جميع فلاسفه اروپا اين ميزان تامّ است. ميگويند اعظم موازين حسّ است. و اين ميزانرا مقدّس ميشمارند. و حال آنکه ميزان حسّ ناقص است زيرا خطا دارد.
مثلاً اعظم قوای حسّيّه بصر است. بصر سراب را آب بيند و صورِ مرئيّه در مرآت را حقيقت ميشمارد و موجود بيند. و اجسام کبيره را صغير داند. نقطه جوّاله (دارای دَوَرانِ سریع) را دائره بيند. زمين را ساکن گمان کند. آفتابرا متحرّک بيند و امثال ذلک. در بسيار امور خطا کند. لهذا نميشود بر آن اعتماد کرد.
ميزان ثانی ميزان عقل است و اين ميزان در نزد فلاسفه اولی، اساطين حکمت (اعاظم - افراد بزرگ)، ميزان ادراک بود. بعقل استدلال ميکردند و بدلائل عقليّه تشبّث مينمودند. زيرا استدلالات ايشان جميعش عقليست. با وجود اين بسيار اختلاف کردند و آرائشان مختلف بود. حتّی تبديل فکر ميکردند. يعنی يک مسأله را بيست سال بدلائل عقليّه استدلال بر وجودش ميکردند بعد از بيست سال بدلائل عقليّه نفی آنرا مينمودند. حتّی افلاطون در بدايت بادلّه عقليّه اثباتِ سکونِ ارض و حرکتِ شمس را مينمود و بعد بدلائل عقليّه اثبات نمود که شمس مرکز است و زمين متحرّک. و بعد فکر بطلميوس شهرت کرد و فکر افلاطون بکلّی فراموش شد. اخيراً راصدِ (ستاره شناس) جديد دوباره احياء اين رأی کرد.
پس چون حضرات رياضيّون اختلاف کردند و حال آنکه کلّ مستدلّ (استدلال کننده) بدلائل عقليّه بودند. و همچنين مسأله ای را بدلائل عقليّه مدّتی اثبات مينمودند و بعد از مدّتی بدلائل عقليّه نفی کردند. مثلاً يکی از فلاسفه مدّتی بر رأيی ثابت بود و در اثباتش اقامه ادلّه و براهين مينمود. بعد از مدّتی از آن رأی منصرف ميشد و بدليل عقلی نفی آنرا ميکرد.
پس معلوم شد که ميزان عقلی تامّ نيست. چه که اختلاف فلاسفه اولی و عدم ثبات و تبديل فکر دليل بر اين است که ميزان عقل تامّ نيست. چه اگر ميزان عقل تامّ بود بايد جميع متّفق الفکر و متّحد الرّأی باشند.
ميزان ثالث ميزان نقل است و آن نصوص کتب مقدّسه است که گفته ميشود خدا در تورات چنان فرموده است و در انجيل چنين فرموده است. اين ميزان هم تامّ نيست بجهت آنکه نقل را عقل ادراک کند. بعد از اينکه نَفْسِ عقل محتمل الخطاست، چگونه توان گفت که در ادراک و استنباطِ معانیِ اقوالِ منقوله خطا ننموده، بلکه عين صواب است. زيرا ممکن است که خطا کند و يقين حاصل نميشود.
اين ميزان رئيسهای اديان است. آنچه آنها از نصوصِ کتاب ادراک کنند. اين ادراکات عقليّه آنهاست که از آن نصوص ادراک کنند نه حقيقت واقع.
زيرا عقل مثل ميزانست و معانی مدرکه از نصوص، مثلِ شیء موزون. ميزان که مختلّ باشد موزون چه نوع معلوم ميشود؟
پس بدان آنچه در دست ناس است و معتقد ناس محتمل الخطاست. زيرا در اثبات و نفی شیء اگر دليل حسّی آرد، واضح شد که آن ميزان تامّ نيست. و اگر دليل عقلی گويد، آن نيز تامّ نيست. يا اگر دليل نقلی گويد، آن نيز تامّ نيست. پس واضح شد که در دست خلق ميزانی نيست که اعتماد نمائی.
بلکه فيض روح القدس ميزان صحيح است که در آن ابداً شکّ و شبهه ای نيست و آن تأييداتِ روح القدس است که بانسان ميرسد و در آن مقام يقين حاصل ميشود.
فصل هشتاد و چهار: در وجوب متابعت نمودن تعاليم مظاهر الهيّه
سؤال
نفوسی که باعمال خيريّه و خير خواهی عمومی موفّقند و اخلاق مرضيّه دارند و جميع خلق را محبّت و مهربانی مينمايند و فقرا را ميپرورند و در صلح عمومی ميکوشند، ديگر چه احتياج بتعاليم الهی دارند؟ لهذا خود را مستغنی ميشمرند، حال اين نفوس چگونه است؟
جواب
بدانکه اين اعمال و رفتار و گفتار ممدوح است و مقبول و شَرفِ عالم انسانيست. ولی مجرّد اين اعمال کفايت ننمايد. زيرا جسديست در نهايتِ لطافت ولی بی روح.
بلکه سببِ حياتِ ابديّه و عزّتِ سرمديّه و نورانيّتِ کلّيّه و فوز و فلاحِ حقيقی: اوّل عرفان الهی است.
و اين معلوم است که معرفت حقّ مقدّم بر هر عرفانيست. و اين اعظم منقبت عالم انسانيست. زيرا در وجود، معرفتِ حقايقِ اشيا فوايد جسمانی بخشد و مدنيّت صوری ترقّی نمايد. امّا عرفان ِالهی سبب ترقّی و انجذاب روحانی و بصيرت حقيقی و علويّت عالم انسانی و مدنيّت ربّانی و تعديل اخلاق و نورانيّت وجدان گردد.
و ثانياً محبّة اللّه است که بعرفانِ حقّ، نورِ محبّة اللّه در زجاجه قلب بر افروزد و اشعّه ساطعه‌اش آفاق را روشن نمايد و وجود انسانرا حيات ملکوتی بخشد. و فی الحقيقه نتيجه وجود انسانی محبّة اللّه و محبّة اللّه روح حياتست و فيض ابديست.
اگر محبّة اللّه نبود، عالم امکان ظلمانی بود.
اگر محبّة اللّه نبود، قلوب انسان مرده و محروم از احساسات وجدانی بود.
اگر محبّة اللّه نبود، کمالات عالم انسانی محو و نابود بود.
اگر محبّة اللّه نبود، ارتباط حقيقی در نشأه انسانی نبود.
اگر محبّة اللّه نبود، اتّحاد روحانی مفقود بود.
اگر محبّة اللّه نبود، نور وحدت عالم انسانی مخمود بود.
اگر محبّة اللّه نبود، شرق و غرب مانند دو دلبر دست در آغوش يکديگر نمی نمود.
اگر محبّة اللّه نبود، اختلاف و انشقاق بَدَل به ائتلاف نميگشت.
اگر محبّة اللّه نبود، بيگانگی بيگانگی منتهی نميشد.
اگر محبّة اللّه نبود، اغيار يار نميشد.
و محبّت عالم انسانی اشراقی از محبّة اللّه و جلوه ای از فيض موهبة اللّه است. و واضح است که حقائق نوع انسان مختلف است و آراء متباين و احساسات متفاوت. و اين تفاوت آراء و افکار و ادراکات و احساسات بين افراد نوع انسان منبعث از لوازم ذاتيست. زيرا تفاوت در مراتب وجود کائنات از لوازم وجود است که منحلّ بصور نامتناهی است. پس محتاج بيک قوّه کلّيّه هستيم که آن غالب بر احساسات و آراء و افکارِ کلّ گردد. و بآن قوّت اين اختلاف را حکمی نمايد و جميع افراد را در تحت نفوذ وحدت عالم انسانی در آرد. و اين واضح و مشهود است که اعظم قوّت در عالم انسانی محبّة اللّه است.
ملل مختلفه را بظلّ خيمه يگانگی آرد و شعوب و قبائل متضادّه و متباغضه را نهايت محبّت و ائتلاف بخشد. ملاحظه نمائيد که بعد از حضرت مسيح بقوّت محبّة اللّه چه قدر امم و اجناس و قبائل و شعوب مختلفه در ظلّ کلمة اللّه در آمد. و مباينت و اختلاف هزار ساله بکلّی محو و نابود شد. اوهام جنس و وطن از ميان برفت و اتّحاد جان و وجدان حاصل گرديد و کلّ مسيحی حقيقی و روحانی گرديدند.
و ثالث منقبت عالم انسانی نيّت خير است. و نيّت خير اساس اعمال خيريّه است و بعضی از محقّقين نيّت را مرجّح بر عمل دانسته‌اند. زيرا نيّت خيريّه نور محض است و از شوائب غرض و مکر و خدعه منزّه و مقدّس. ولی ممکن که انسان بظاهر عمل مبروری مجری دارد ولی مبنی بر اغراض نفسانی باشد. مثلاً قصّاب گوسفنديرا پروراند و محافظه کند. ولی اين عملِ مبرورِ قصّاب مبنی بر غرض انتفاع است و نتيجه اين پرورش ذبح گوسفند مظلوم است. چه بسيار از اعمالِ مبرور که مبنی بر اغراض نفسانيّه است. امّا نيّت خيريّه مقدّس از اين شوائب.
باری بعد از عرفان الهی و ظهور محبّة اللّه و حصول انجذاب وجدانی و نيّت خيريّه اعمال مبروره تامّ و کاملست.
و الّا هر چند اعمال خيريّه ممدوح است ولی بدون آنکه مستند بعرفان الهی و محبّت ربّانی و نيّت صادقه باشد ناقص است. مثلاً وجود انسانی بايد جامع کمالات باشد تا کامل گردد. بصر بسيار محبوب و مقبول ولی بايد مؤيّد بسمع باشد. و سمع بسيار مقبول، ولی بايد مؤيّد بقوّه ناطقه باشد. و قوّه ناطقه بسيار مقبول، ولی بايد مؤيّد بقوّه عاقله باشد. و قس علی ذلک سائر قوی و اعضا و ارکان انسانی. و چون اين جمعيّت قوی و حواسّ و اعضا و اجزا حاصل گردد، کامل شود.
حال در عالم بعضی نفوس پيدا شده‌اند فی الحقيقه خير عموم خواهند و بقدر قوّه بمعاونت مظلوم و اعانت فقرا قيام نمايند و مفتون صلح و آسايش عمومی هستند. هر چند از اين جهت کاملند لکن از عرفان اللّه و محبّة اللّه محروم و ناقص.
جالينوسِ حکيم در کتاب خويش که شرح رساله افلاطون در سياست مدنيّه است مينويسد که عقايد دينيّه دخل عظيمی در مدنيّت صحيحه دارد و برهان بر اين اينکه «جمهور ناس سياق اقوال برهانيّه را ادراک نتوانند و از اين جهت محتاج کلمات رموزيّه از اخبارات ثواب و عقاب در دار آخرتند. و دليل بر ثبوت اين مطلب آنکه اليوم مشاهده می کنيم که قوميرا که مسمّی بنصاری‌اند و بثواب و عقاب معتقد و مؤمن، از اين طائفه افعال حسنه صدور مينمايد. مثل افعال نفسی که فيلسوفِ حقيقی است. چنانچه جميع ما عياناً مشاهده مينمائيم که از موت مخافتی ندارند و از کثرت حرص و اشتياقشان بعدل و انصاف از متفلسفين حقيقی محسوبند» انتهی. حال شما دقّت نمائيد که صدق و جانفشانی و احساسات روحانيّه و نوايای صادقه و اعمال خيريّه نفوس مؤمن بمسيح بچه درجه بود، که جالينوسِ حکيم فيلسوف با وجود آنکه از ملّت مسيح نبود، شهادت بر اخلاق و کمالات آن نفوس داده که ميگويد اين نفوس فيلسوف حقيقی هستند. اين فضائل و خصائل بمجرّد اعمال خيريّه حاصل نگردد. اگر مقصد مجرّد حصول و صدور خير است، اين چراغ نيز الآن روشن است و اين محلّ را منوّر نموده هيچ شبهه ای نيست که اين روشنائی خير است. با وجود اين اين سراجرا ستايش ننمائی. اين آفتاب که جميع کائنات ارضيّه را تربيت مينمايد و بحرارت نشو و نما ميدهد، ديگر چه خيری اعظم از آنست؟ و لکن چون اين خير صادر از نيّت خير و محبّت الهيّه و عرفان الهی نيست، ابداً نمايش و جلوه ندارد.
ولی يک شخصِ انسان چون جامی آب بديگری دهد ممنون و متشکّر آن گردد. حال انسان بی فکر ميگويد، اين آفتابرا که جهان روشن نموده و اين فيض عظيم از او ظاهر، بايد پرستش نمود و ستايش کرد. چرا ممنون و متشکّر آن نباشيم و انسانيرا که منقبت جزئی محدود دارد بستائيم؟ امّا چون بحقيقت نگريم ملاحظه مينمائيم که اين منفعتِ جزئیِ انسان منبعث از احساسات وجدانست. لهذا سزاوار ستايش است. ولی آفتاب اين نور و حرارتش منبعث از احساس و وجدان نه، لهذا لايق مدح و ثنا نيست و سزاوار ممنونيّت و شکرانيّت نه.
و همچنين نفوسی که اعمال خيريّه از آنان صادر، هر چند ممدوحند ولی اين اعمال خيريّه چون منبعث از عرفان حقّ و محبّة اللّه نه، البتّه ناقص است.
و از اين گذشته چون بانصاف نگری ملاحظه مينمائی که اين اعمالِ خيريّه نفوس سائره نيز از اصل منبعث از تعاليم الهی است. يعنی انبيای سلف نفوسرا دلالت بر آن نموده‌اند و محسّنات آنرا بيان نموده‌اند و تأثيرات حسنه آنرا شرح داده‌اند. این تعاليم ميان بشر منتشر شده، مسلسل و متتابع باين نفوس رسيده و قلوبرا متوجّه باين کمالات کرده. و ناس چون ديدند که اين اعمال مستحسن است و در عالم انسانی سبب سعادت و کامرانی، لهذا متابعت نمودند. پس اين نيز از تعاليم الهيّه است. ولی قدری انصاف لازم است نه محاججه و مجادله.
الحمد للّه شما بايران رفتيد و ملاحظه نموديد که از نفحات قدس بهاءاللّه ايرانيان چگونه بنوع انسان مهربانند. و پيش (قبلا) هر نفسی را از سائر طوائف تصادف مينمودند، نيش ميزدند و نهايت عداوت و بغض و کينه داشتند. حتّی تنجيس (نجس دانستن) مينمودند. و انجيل و تورات را ميسوختند. و اگر دستشان آلوده بآن کتاب ميشد ميشستند. حال اکثر از مضامين اين دو کتاب را در محافل و مجالس بالمناسبه ترتيل مينمايند و تفسير ميکنند و معانی و رموز آنرا شرح و تفصيل ميدهند. و دشمنان خويش را ميپرورند و گرگان خونخوار را مانند غزال صحرای محبّة اللّه نوازش نمايند.
روش و سلوک آنانرا ديدی و اخلاق سائر ايرانيانرا شنيدی. اين تقليب اخلاق و تعديل رفتار و گفتار، آيا جز بمحبّة اللّه حصول يافت؟ لا و اللّه (نه قسم به خدا).
اگر ميخواستيم که بوسائط معارف و علوم ترويج اين اخلاق و اطوار کنيم البتّه هزار سال ميگذشت و بين عموم حصول نمی يافت.
حال بسبب محبّة اللّه بنهايت سهولت حصول يافت. فاعتبروا يا اولی الألباب (عبرت گیرید ای صاحب دلان).
با تبریک خدمت دوستان. آنهایی که مشتاق هستند مطالعات بیشتری نمایند: ۱۲ سئوال دیگر از حضرت عبدالبهاء در مواضع مختلفه شده است که در تارنمای کتابخانه مراجع بهایی با آدرس زیر یافت می شود.
نظرات
ارسال یک نظر